Добывающая промышленность

Накын, Накын...сколько сокрыто таинств в этом слове эвенков...
Накын-неприметная речка. Она является притоком в верховьях реки Марха, Средне-Мархинского алмазоносного района, в котором найдены трубки. Раньше на этой земле охотились только эвенки. Они и дали такое название Накын, который до сих пор не имеет перевода. Местность Накын и одноименная речка славились обилием пушных и крупных зверей, разнообразием дичи и рыб. До 1994 года о таежной земле почти никто не знал, кроме кадровых охотников и охотников-любителей Нюрбинского и Оленекского улусов. От города Нюрба и до вахтового поселка Накын по прямой 205 километров на северо-востоке, а по зимнику протяженность дороги свыше 300 километров.
Алмазоносность Накынской земли была известна ещё с 1950-х годов. В далеких 1970-х годах ХХ столетия в отчетах геолога Накынской партии Амакинской экспедиции Петра Титовича Федорова было отражено предположение о близости коренных месторождений алмазов по результатам поисковых работ на речках Ханния, Дьахтар Үрэҕэ и Накын. На речке Дьахтар Үрэҕэ и Ханния достаточно часто встречались минералы-спутники алмаза. Это и послужило основанием для выделения кимберлитовых трубок.
С 1991 года Ботуобинская геологоразведочная экспедиция на Накынском месторождении алмазов начала поисковые работы и впоследствии геологами Ботуобинской экспедиции на нюрбинской земле были открыты:
1. 28 марта 1994 года трубка "Ботуобинская";
2. 28 января 1996 года трубка "Нюрбинская", которая расположена в трех километрах севернее трубки "Ботуобинская";
3.30 января 1999 года трубка "Мархинская".
Эти три трубки расположились на левом берегу реки Марха.
После открытия трубки "Ботуобинская" встал вопрос о привлечении местных жителей в алмазодобывающую промышленность. Во исполнение постановления Правительства "О привлечении и закреплении рабочих кадров на предприятиях АК " Алмазы России-Саха", директор Центра занятости населения Нюрбинского улуса Андрей Васильевич Борисов и уполномоченный АК "АЛРОСА" Ариан Егорович Иванов совместно с руководством улуса и Ботуобинской геологоразведочной экспедиции в конце декабря 1995 года провели отбор вахтовых рабочих для отправки в Накынское алмазное месторождение. В условиях лихих 90-х возросло число безработных, желающих найти работу. Прошедшие строгий отбор 30 человек были трудоустроены в Ботуобинскую экспедицию и распределены по трем партия: Мархинская, Чайдахская и Зоринская. Заместитель начальника Ботуобинской экспедиции Николай Петрович Шаталов встретил с напутственными словами:" Ну, ребята, как говорится, с Богом! Вы- первые нюрбинцы, которые будут работать на своей земле по разведке и разработке алмазных месторождений. Так что, не подкачайте. Потом с гордостью будете говорить: "В начале накынской алмазной эпопеи работали мы". Самые первые вахтовики улуса внесли свой вклад во все подготовительные работы для добычи драгоценных камней. Как раз нюрбинские ребята в составе Чайдахской партии и работали на проходке штольни (основного ствола) на трубке "Ботуобинская" глубиной 360 метров.
Условия труда и быта первых вахтовиков были жесткими. Но, несмотря на бытовые трудности и непривычный двенадцатичасовой часовой рабочий тяжелый труд, нюрбинцы были на хорошем счету.
Если 15 января 1996 года Накын встретил своих первых вахтовиков нюрбинцев алмазников тремя железными вагончиками, отапливающихся "буржуйками", то спустя 28 лет Накын превратился в большой поселок со своей инфраструктурой, где созданы все условия для работы и отдыха вахтовиков. В данный момент вахта длится 28 дней.
13 августа 1999 года была запущена на трубке "Ботуобинская" первая пилотная фабрика N 15 по переработке алмазов. И с этого момента начался долгий путь накынских алмазов.
Прошло немало времени, и в этом далеком таежном крае создан второй алмазодобывающий центр Республики Саха. Постепенно будет писаться история Накына, в которой обязательно будут значиться первые вахтовики из Нюрбинского улуса, потому что они были ПЕРВЫМИ! (Н.В.Степанова-Каретникова,2024г.)

Алмаас саппаастаах сирдэри көрдөөһүҥҥэ 1947 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр тэриллибит Тунгусскай экиспэдииссийэ 1948 сыл күһүнүгэр аата уларыйан Амакинскай экиспэдииссийэ буолбута 75 уонна Иркутскай уобаластан Ньурба оройуонугар олохсуйан кэлэн үлэлээбитэ 2023 сылга лоп курдук 70 сылларын туолла.
Кыратык ол сыллары өҥөс гынан ааһыаххайыҥ ... саһарбыт хаартыскалар, хаһыаттар лиистэрэ уонна «умнууга” хаалбыт дьон тугу кэпсиир эбиттэрий...эмиэ биир туспа дьикти интэриэһинэй ...чэ, ыраахтан саҕалыаххайыҥ:
1938 сыллаахха отут лиискэ бэчээттэммит « Притоки Вилюя и их значение” диэн үлэни Бүлүү куоратын олохтооҕо учуутал-краевед П.Х.Староватов Түҥ, Чуона уонна Кэмпэндэй урэхтэргэ алмаас баарын туһунан суруйан СССР Наркоцвет тэрилтэтигэр ыыппыта өр сылларга үлэтэ уонна аата умнууга хаалбыт. Кэмниэ кэнэҕэс, 1947 сыллаахха эрэ Илин (Восточнай) Сибииргэ алмаас тааһы көрдөөһүнү саҕалыыр туһунан уураах тахсар. Иннэ гынан профессор М.М. Одинцов салайааччылаах 1947 сыл тохсунньу 1 күнүгэр алмаас көрдүүр Тунгусскай геологическай экиспэдииссийэ тэриллэр, онтон 1948 сыл күһүнүгэр аата уларыйан үс паартыйалаах Амакинскай экиспэдииссийэ диэн буолар.Уонна субу күнтэн ыла экиспэдииссийэ суон сураҕырар, таһаарыылаах, киэҥ далааһыннаах үлэтэ саҕаланар. Саҥа тэриллибит аҕыйах үлэһиттэрдээх паартыйалартан биирдэрин Г.Х.Файнштейн салайан 1948 сыллаахха Бүлүү өрүс үөһээ(верховья) өттүттэн Ньурбаҕа дылы алмаас саппаастаах сирдэрин көрдөөн чинчийэр үлэни ыытан 1949 сыллаахха атырдьах ыйын 7 күнүгэр Сунтаар оройуонун Кириэстээх нэһилиэгиттэн 6 км.өрө Соколинай коса диэн сиргэ Саха сиригэр бастакы алмаас тааһа көстөр.Сезон сабыллыар диэри барыта 22 устуука таас көстүбүтэ биллэр.Үлэлиир усулуобуйа төһө даҕаны ыараханын, харчы кырыымчыгын аахсыбакка алмаас көрдөөһүнүгэр санааларын ууран үлэлээбиттэрин түмүгэр Сүлдьүкээр сиригэр,1951 сыллаахха Моркуока,Ыгыатта уонна Ахтаранда үрэхтэргэ күндү таастар саппаастара баара биллибитэ. 1953-54 сылларга Саха сиригэр полевой усулуобуйаҕа 128 нүөмэрдээх паартыйа( начальник С.М.Журавлев, кылаабынай геолог Ю.А.Кудрявай) аан бастакы обогатительнай фабрика үлэтин саҕалаабыттар. Кылгас кэм иһигэр элбэх алмаас саппаастаах (россыпной) Ирэлээх сирин булбуттар уонна манна олоҕуран Амакинскай экиспэдииссийэ чинчийбит үлэтин түмүгэр Сунтаар уонна Ньурба оройуоннарыгар элбэх саппаастаах алмаастаах сирдэр дьапталҕа буор анныгар кистэнэ сыталлара биллибитин туһунан1954 сыллаахха балаҕан ыйын 28 күнүгэр Саха сирин ССКП Обкомугар, Сэбиэскэй Союз Геология министиэрстибэтигэр иһитиннэрии барбыт. Ол курдук Амакинскай экиспэдииссийэ үлэтэ кэҥээн 1954 сыл бүтүүтэ 31, ол иһигэр 20 көрдүүр-чинчийэр паартыйалаах буолар.
Кылгас кэмҥэ пироптары тэҥнээн көрүүлэр күүстээх үлэ түмүгэр Ленинградтааҕы университет профессора А.А.Кухаренко уонна 26 нүөмэрдээх паартыйа хотуна Н.Н.Сарсадских үлэлэринэн сиэттэрэн пиропнай көрдүүр ньыманы туттан геолог Л.А. Попугаева 1954 сыл балаҕан ыйыгар СССР-ка бастакы кимберлитовай «Зарница” туруупканы, 1955 сыл бэс ыйыгар 132 нүөмэрдээх паартыйа геологтара Ю Хабардин салайааччылаах Кыра Ботуобуйа оройуонугар «Мир” туруупканы,В.Щукин- «Удачнай” туруупканы,онтон 1960 сыллаахха геологтар В.Т. Изаров,К.Г.Ноговицын,Е.Д.Черный,А.К.Кручик,М.А.Романчиков,В.И.Ульянов,Б.Н.Афанасьев-“Айхал” туруупканы арыйбыттара.
1956 сыл ахсынньы 1-3 күннэригэр буолбут Х11 партийнай конференцияҕа партия райкомун бастакы сэкирэтээрэД.Т.Данилов дакылаатыгар 1950-54сс.Бүлүү, Марха,Өлөөн,Муна өрүстэргэ Амакинскай экиспэдииссийэ геологтара алмаас таастаах сирдэри булбуттарын туһунан аан бастаан иһитиннэрбиттэр.Онтон Партия ХХ съеһын матырыйаалларыгар:» Выявленные месторождения алмазов создали надежную сырьевую базу для организации в СССР крупной алмазодобывающей промышленности” диэн этии хаһыаттарга бэчээттэммит. Бу барыта аҕыйах сыл иһигэр күргүөмнээх үлэ түмүгүн « открытие века”диэбиттэр.
Саха сиригэр алмаастаах сири көрдөөһүн үлэтэ хара саҕаланыаҕыттан Ньурба, Сунтаар, Өлөөн нэһилиэктэрин уонна оройуоннарын салайааччылара, колхозтар бэрэссэдэээтэллэрэ, олохтоох нэһилиэнньэ сүрдээх көхтөөхтүк көмөлөһөн барбыттара.1949 сыл алтынньы ый 20 күнүгэр Саха АССР министрдэрин сэбиэтин бэрэссээдэлэ В.А.Протодьяконов илии баттааһыннаах » Об оказании помощи партии №1 Амакинской экспедиции Министерства геологии СССР”диэн уураах тахсар.Бу уурааҕынан экиспэдииссийэ тойотторо үлэһиккэ наадыйдылар даҕаны эбэһээт колхуостаахтар үлэлии барыахтаахтарын туоһулуур дьаһал буолар.Маны таһынан экиспэдииссийэни оттук маһынан, этинэн, арыынан, тутуу маһынан толору хааччыйыахтаахтар уонна атынан, табаннан геологтарга ананан кэлбит таһаҕаһы таһыахтаахтар эбит.
Олохтоох колхозтаах дьоннорбут геологическай паартыйаларга каюрдарынан, сирдьиттэринэн, оробуочайдарынан уонна аҥардас таһаҕас таһааһынынан эрэ муҥурдаммакка хаһан даҕаны истибэтэх, харахтаан көрбөтөх үлэлэригэр шурфа хаһыытыгар,кумах хостооһунугар, ону сууйааһыныгар,хайа проходчиктарынан үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэр.Шурфаттан хостообут кумахтарын ат уонна таба көлөннөн аны руданы мунньар сиргэ илдьэн сүөккүүллэр. Оччотооҕу паартыйалар салайааччылара уонна үлэһиттэр олохтоох дьону булугас өйдөрүн, сатабылларын, түҥ тайҕаҕа карта ойуутун курдук дыргылла сытар ыллыктары, суоллары арааралларын, Бүлүү, Марха өрүстэр харгыларын эндэппэккэ билэллэрин, кинилэр курдук сирдьиттэрдээх, хоһуун үлэһиттэрдээх буолан алмаастаах сирдэри булбуппутугар төһүү күүс буолбуттара уонна:» Они учили ездить на оленях,ходить по тропам, добывать пищу,охотиться, рыбачить”-диэн махтаналлар эбит. Экиспэдииссийэҕэ кыра даҕаны кэмҥэ үлэлээн ааспыт дьоннор экиспэдииссийэ араас омуктарын кытта тэҥҥэ алтыһан үлэлээбиттэрин, Амакинскай экиспэдииссийэ улаатан-кэҥээн Ньурба куорат тииптээх бөһүөлэк буолбутугар улахан кылааттарын укпуттарынан киэн туттан ахтан-санаан ааһаллар. Дьэ уонна биири санаан көрүҥ эрэ: хаһан даҕаны сахаттан,эбэҥкиттэн атын омуктары көрбөтөх дьон хайдах кэпсэтэн, өйдөһөн сылдьыбыттара буолуой... санаан даҕаны көрдөххө «язык жестов” көмөлөстөҕө буолуо.
Билигин устуоруйа өссө биир саһарбыт лииһин арыйан өҥөйөн көрүөххэйиҥ: 1950 сылларга ” Хатыы” колхозтан 4 көстөөх сиргэ Марха өрүс уҥа биэрэгэр Амакинскай экиспэдииссийэ 42-с нүөмэрдээх паартыйата Озернай диэн бөһүөлэги үөскэппит.Начальнигынан бастаан уһун уҥуохтаах Чернопятов диэн киһи, онтон 1952 сылтан Н.А.Трифонов ананан үлэлээбит.Иккис, геологтар Северный диэн бөһүөлэктэрэ олохтоох дьоннор олорор уруккута «Улахан Күөл» колхозтан 4 биэрэстэлээх тумул хайа аннын чугаһыгар баар эбит уонна 1956 сыл сэтинньитигэр Өлөөн геологическай паартыйатыгар холбоһон көспүттэр.Үһүс, Ыгыатта өрүскэ, Хатыыттан 10 көстөөх сиргэ 164-с нүөмэрдээх Рогалев Ф.И.начальниктаах, 1955с. ойуур баһаара сиэн күл-көмөр гыныар диэри Таежнай диэн бөһүөлэккэ олорбуттар.Төрдүс, 129 нүөмэрдээх паартыйа, урукку «Хатыы” колхуос бэрэссэдээтэлэ Иван Нилович Иванов ахтыытын көрдөхпүтүнэ,Севернайтан Марха өрүһүнэн үөһээ 50 көстөөх сиргэ Маай түбэтигэр Зверев бэрэстэбиитэллээх “Дымок” диэн геологическай бөһүөлэги тэринэн олорбуттар диэн уонна 1956 сыл күһүнүгэр бу паартыйалар Өлөөҥҥө көһөн барбыттарын кэннэ олохтоохтор геологтар дьиэлэрин көтүрэн бэрэбинэлэри уунан уһуннаран Маалыкайга, Хатыыга олорор дьиэ туттубуттар. Оттон алмаас көрдөөһүнүн кыттыылааҕа Малдьаҕар нэһилиэгин олохтооҕо Мария Гаврильевна Миронова суруйан хаалларбыт ахтыытыгар Эҥээрдэккэ Хонуу Көлүйэҕэ 1949-50сс. Амакинскай экиспэдииссийэ 129-с нүөмэрдээх Белов Владимир Борисович паартыйа начальниктаах үлэлээн ааспытын туһунан суруйар.Онтон 1957 сыллаахха ити паартыйа Накыын уонна Хаймыйа икки ардыларыгар Подпорожнайга базаланан үлэлээбит. Ити сылларга курааннаан от кыайан үүммэккэ Эҥээрдэккэ от оттоон субай сүөһүнү уонна үлэһиттэр үүт иһэн эбинэллэригэр диэн аҕыйах ыанар ынахтары кыстатан турбуттар. Маны таһынан Эҥээрдэк Чомпоругар Амакинскай экиспэдииссийэ паартыйата олохсуйан үлэлээбит.Чомпорукка айанныылларыгар аара Хаалыҥ диэн сиргэ хонон икки күн устата айаннаан тиийэллэр эбит. Бастаан Малдьаҕар сиринэн-уотунан суолланан онтон кэлин Маалыкайынан, Хатыынан сылдьар буолбуттар. Ити сылларга экиспэдииссийэ таһаҕаһа сорох сирдэргэ таһыллан баран, бириһиэнинэн сабыллан өр кэмҥэ сытарын иһин, булчуттар түбэстэхтэринэ хаарын алдьатымаары ааһан баран хоноллор эбит. Колхозтаахтар паартыйа дьонугар сүөһү өлөрөн атыылыылларын таһынан сорох дьыл ордор дохуот эттэрин, бэргэһэ,үтүлүк, ичигэс таҥас тигэн атыылаан -атастаһан бородуукта, эрэһиинэ саппыкы уонна наадалаах тэриллэрин булуналлар эбит. Олохтоох дьоннор Малдьаҕар сиригэр Амакинскай экиспэдииссийэ олохсуйан үлэлээн ааспытыгар хардарыта эргинсэн абыранан олорбуттарын туһунан истиҥник санаан –ахтан сурукка тиһэн хаалларбыттар.
Алмааһы көрдүүр-чинчийэр Амакинскай экиспэдииссийэҕэ 1949-1956 сылларга олохтоох дьоннор үлэлээн ааспыттара гынан баран элбэх киһи умнууга хаалбыттарын өйдөөн, Бастакы Президеммыт М. Е.Николаев 1992 с.ахсынньы ый 11 күнүнээҕи уурааҕынан алмаас хостооһунугар доруобуйаларын харыстаабакка ис дууһаларын ууран үлэлээбит олохтоохтору сөргүтэр туһунан оробуочай комиссия тэрийбит.Бу ыытыллыбыт улахан үлэ түмүгүнэн 1993сыл бала5ан ый 13 күнүгэр 403 нүөмэрдээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыытыластыбыта «Об участии местного населения в открытии и разведке алмазных месторождений в бассейне р. Вилюй (1949-1956гг.)” диэн уураах таһаарбыт. Манна Сунтаар, Ньурба, Өлөөн, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү улуустартан, Мииринэй,Дьокуускай куорат олохтоохторо, уопсайа 758 киһи үлэлээн ааспыттар.Балартан Ньурба оройуон олохтоохторо:129 киһи( “Участие местного населения в “ открытии века” диэн кинигэҕэ бэчээттэммит испииһэгинэн), ол иһигэр: каюрдар -8 киһи уонна 2 эрэ киһи таһаҕас таспыт диэн мин “ ынахтыы” ааҕааһыммынан хобдох сыыппара тахсан кэллэ. Бу уопсай 758 киһи алмаас көрдөөһүнүгэр үлэлээбититтэн Ньурба курдук биир бөдөҥ уонна Амакинскай экиспэдииссийэ олохсуйан үлэлээбит Ньурба бөһүөлэк ньиргийэн сайдан куорат тииптээх бөһүөлэккэ тиийэ улаатан тэнийиэр дылы баара-суоҕа 129 киһи эрэ үлэлээн хара көлөһүннэрин тохпут буолан тахсаллар. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ ити эҥээр олорбут колхозтаахтар барахсаттар үксүлэрэ даҕаны геологтар алмаас таас көрдүүр таһаҕастарын таһаары кыһынын томороон тымныыларга тоҥон-хааһан, сайынын өнүрүк куйааска бырдахха сиэтэ-сиэтэ, эҥин араас сирдэринэн, маардарынан , түҥ тайҕа ортотунан, ырдыылаах табаларын, аттарын сиэтэн, эт атахтарынан хааман айаннаан сырыттахтара. Оччолорго, билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ курдук талбыт техника суоҕуна, тиэйэр-таһар үлэ барыта ат, таба көлөнөн буолара. Манна араас үлэ-мас кэрдиитэ-таһыыта,буор хаһыыта-таһыыта, сайынын ол быыһыгар сүөһүлэрэ кыһыны кыстаан тахсыахтаах от оттооһун үлэтигэр сылдьаллара. Ат, таба көлөннөн төһөлөөх таһаҕаһы төттөрү-таары таспыттара буолуой... уонна ааттара үйэтитиллиэхтээх дьоннорбут күн бүгүҥҥэ дылы ааттара да ааттаммакка умнууга хааллылар.Бу уураах толоруутугар алмаас көрдөөһүнүгэр кыттыыны ылбыт дьоннор ааттарын чопчулааһыҥҥа оччотооҕу нэһилиэктэр салайааччылара көһүүннүк сыһыаннаспыттарын түмүгэр испииһэк ситэтэ суоҕун туоһулуур уонна маннык бөрүкүтэ суох көстүү тахсыбыт... Арай манна сүҥкэн үлэни Хатыыттан биһиги бары убаастыыр билэр энтузиаст киһибит Танхаров И.Я. алмаас көрдөөһүнүгэр үлэлээбит 35 биир дойдулаахтарын букатыннаахтык бу Орто дойдуттан арахса иликтэринэ ылсан хомуйан бука барыларын испииһэктээн түмэлгэ хаалларбыт.Бу буолар буоллаҕа кэлэр кэнчээри ыччаттарга хаалар өйдөбүннүк! Эмиэ бу маннык алмааска үлэлээбит биир дойдулаахтарын толору испииһэгин оҥорбут ыаллыы Сунтаар оройуонун Кириэстээх орто оскуолатын учуутала, Алмаас түмэлин директора Марфа Христофоровна Конобулова буолар.Уопсай испииһэккэ киирбит 758 дьонтон Сунтаар олохтоохторо төһө киһи буоларын быһа барыллааһынынан бэйэҕит суоттаан көрүҥ... уонна хомойуох иһин биир даҕаны нэһилиэккэ алмаас көрдөөһүнүгэр кыттыыны ылбыт дьоннор испииһэктэрэ суох. Хата Маалыкайдар хойутаан да буоллар дьоннорун аатын үйэтитиигэ ылсыбыттара киһини үөрдэр.
Аны Бүлүү эбэбит диэкки Октябрьскай уулуссаҕа 1960-с сыллар саҕаланыыларыгар оройуон культуратын улахан дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Бу кулуубу кытта сэргэстэһэ маҥан сыбахтаах дьиэҕэ Сеялова Полина Герасимовна ыалынан олорбуттара. Маны тоҕо суруйда диэн соһуйбут буолуохтааххыт...дьэ бу кинилэргэ Лариса Анатольевна Попугаева Ньурбаҕа кэллэҕинэ хонон-өрөөн, сынньанан сылаатын таһааран ааһар этэ диэн кыыстара Алевтина Алексеевна Николаева кэпсиир.
“Көрдөөбүт көмүһү булар»диэн өс хоһооҥҥо этиллэринии “умнууга” хаалбыт дьону көрдөөн куйаар ситиминэн биллэрии ыытаммын ханна даҕаны ааттара ааттамматах дьоннорун туһунан ахтыы суруйан ыыппыттарга махтанабын, оттон суруйбатахтар хаһан эмэ сурукка тиһэн тиксэриэхтэрэ диэн эрэнэбин. Булбут дьоннорбун эһигини кытта билиһиннэриим дуу...уонна “отонноотоххо оҥоойук туолар...диэбиттии ахтыыларбытын мунньан иһиэххэйиҥ...

Мин аҕам, Василий Михайлович Степанов бииргэ төрөөбүт улахан убайаАлександр Михайлович Степанов (Сөккөөн Өлөксөөн)Ньурба оройуонун 1 Малдьаҕар нэһилиэгэр 1905 сыллаахха элбэх оҕолоох ыалга бастакы оҕонон күн сирин көрбүтэ.Оччолорго ас-үөл,таҥас-сап кырыымчык ,мөлтөх кэмигэр ийэлэрэ 14 оҕону төрөөбүтүттэн баара-суоҕа 5 эрэ оҕо ордон хаалар. Абаҕам ыал улахан оҕото буолан уонна ол кэм олох ирдэбилинэн сааһыттан «эрдэ улаатан» дьиэ ис-тас бүппэт үлэтигэр умса түспүтэ,кыра бырааттарыгар,балтыларыгар "дурда-хахха"буолбута, кини көрүүтүгэр- истиитигэр киирбиттэрэ.Дьонноро кинилэри иитээри,аһатаары үлэни кытта "өрө мөхсөллөрө".Оҕолор хараҥаттан хараҥаҕа дылы үлэ үөһүгэр сылдьар нэһилиэк сэбиэтин бэрэссээдэтэлэ аҕаларын аҕыйахта көрөн аһараллара.
Эдэр уолчаан төһө даҕаны төрүөҕүттэн хараҕынан мөлтөх, ис туругунан ыарыһах да буоллар ийэлээх аҕатын,бииргэ төрөөбүттэрин харайталаан ,аны тыыннаах хаалбыт 3 бырааттарыгар дьоннорун суохтаппат курдук иитэлээри,аччык,уот-кураан сытыылаан турбут сылларыгар хоргуйары билбэтиннэр диэн кинилэри харыстаан колхуос ыарахан үлэтигэр доруобуйатын харыстаабакка, сылайарын да аахсыбакка үлэлиирэ .Аны ол сылдьан сэриигэ аттанаары тылланан көрбүтүн доруобуйата мөлтөҕүнэн сыыйан кэбиспиттэр.Иннэ гынан мобилизацияҕа хапсыбатах. Онтон 1942 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр бииргэ төрөөбүт быраата(иккис уол) Ньукулай 1 Малдьаҕар нэһилиэгэр сельсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан броньын көрдөһөн уһултаран туран уоттаах сэриигэ тылланан барбыта уонна1943 сыллаахха Курскай тоҕойго сураҕа суох сүппүтүн туһунан абаҕабар сурук кэлбит.Быраатын сүтэрэн төһө даҕаны харааһыннар кыра бырааттарын Ыстаппааны уонна Сэмэни иитэн-аһатан улаатыннарыахтааҕын мүнүүтэ аҥаарыгар даҕаны умнара сатамматын кытаанахтык өйдүүрэ.Аны 1945 сыллаахха муус устар ыйга эбэлээх эһэтигэр иитиллэ сылдьар бииргэ төрөөбүт быраата Баһылай(үһүс уол) сэриигэ ыҥырыллан барбытыгар дууһата аймана долгуйар. Бу барыта биир эдэркээн киһи дьарамай санныгар сүктэриллэр.
Сэрии ыарахан сыллара бүппүтүн кэннэ эйэлээх олох саҕаламмыта. Нэһилиэк эр дьоно үксэ сэриигэ баран аҕыйах киһи төрөөбүт сиригэр-уотугар төннөн кэлбиттэрэ. 1949-50 сыллар саҕаланыыларыгар “Коминтерн” колхуоска үлэлии сырыттаҕына сир баайын көрдөөччүлэр Ньурба Малдьаҕарын сиригэр тоҕо анньан кэлбиттэрэ. Балар аһылыктарын,наадыйар сэптэрин-сэбиргэллэрин атынан таһарга экспедиция паартыйалара колхоз бэрэссэдээтэлэ Николай Иванович Степановы кытта дуогабардаһан ат көлөнү уонна онно үлэлиир колхозтаахтары ылар эбиттэр. Түҥ ойуурга туох суола-ииһэ кэлиэй? Туохтан да иҥнибэт,үчүгэй-куһаҕан суолга наадыйбат,арай иннин эрэ диэкки дьүккүйэр ат көлөтө буоллаҕа.Дьэ санаан да көрдөххө бу эмиэ чэпчэкитэ суох үлэҕэ абаҕам Өлөксөөн сылдьыбыта. Былыргы киһи хантан ылбытынан санаа хоту ичигэс халыҥ таҥаһа суох буолан кыһынын томороон тымныыга силиитигэр тиийэ тоҥон,сайынын киһи кыайан тыыммат бырдаҕын быыһынан хайаан даҕаны экиспэдииссийэҕэ таһаҕаһы тириэрдэн биэриэхтээҕэ. Ирдэнэр сокуон кытаанаҕа сүр буоллаҕа."Хата атым чычаас, үчүгэй буолан утуйан сынньанан ылар этим-диэн кэпсиир буолааччы.-Араас омук дьоно үлэлиир буоланнар,бэрткэ диэн миигин үөрэ-көтө көрсөн,аһатан ыытааччылар». Атынан уһун- унньуктаах айан буолан аара Эҥээрдэккэ тохтоон-өрөөн, сынньанан, атын сынньатан ааһар эбит. Бу билигин санаатахха Накыын алмаастаах сирин чинчийэ сылдьар экиспэдииссийэ дьоно эбиттэр. Бырааттарын соҕотоҕун иитэрин уонна алта оҕолоохпун диэн өйүттэн айан кэпсээбитин кэннэ аны үлэһиттэр Өлөксөөнү аһынан уолаттаргар уонна оҕолоргор диэн аһылык кэһиилээн,өлүүлээн ыытар буолбуттар.Оннук эмиэ биир сиринэн айанныыр суолуттан туора тахсан Саня диэн кэриэй киһиэхэ тохтоон үссэнэн ааһар эбит.»Куруук олус миннигэс мииннээх уонна эт бэрэскиилээх буолар этилэр.Онтон биирдэ аһаан бүтэн олордохпуна «мне помоги, Саня”- диэн көрдөспүтүгэр быһа гыммакка батыһан таҕыстым.Ампаарын аанын аспытыгар көрбүтүм өлбүт ыттар таҥнары ыйанан тураллар этэ.Ону хас даҕаны ыты түһэрсибитим уонна ыйыттым:”Эһиги ыт этин сиигит дуо?”-диэбиппэр-“оттон эн эмиэ ыт этиттэн буһарыллыбыт аһылыгы сии сылдьаҕын, ыт этиттэн оҥоһуллубут аһылыгы аһаатыҥ»-диэбиттэригэр хараҕым олоҕуттан тахса сыһыар диэри төттөрү таһаара сатаан сордоммутум"-диэн аҕалара ороҥҥо ыалдьа сытан кэпсиирин кыра оҕолоро остуоруйа истэр курдук айахтарын атан олорон олус чуумпуран истэр эбиттэр. Ыт этин сиэтэллэрин билэн баран уонна биирдэ даҕаны сылдьыбатах.
Аҕалара кимниин сылдьыбытын оҕолоро билигин өйдөөбөттөр. Экиспэдииссийэ үлэһиттэригэр тиийэн баран «алмаас таас диэн хайдах таас буоларын биһиги көрүөхпүтүн баҕарабыт” диэн көрдөспүттэригэр туох эрэ иһиккэ кута сылдьалларын аҕалбыттар.»Мин көрдөхпүнэ таас-таас курдуга,туох даҕаны уратыта суох курдук этэ»-диэбит. Уонна хаспыт оҥкучахтара дириҥ да дириҥ бара турар.Төһө дириҥин билбит суох.Ону хаһан бүттэхтэринэ аҕыйах титириги быһыта сынньан сабан дуомнууллара.Кэлин онно төһелөөх кыыл түһэн өлөрүн айбыт бэйэтэ билэн эрдэҕэ”-диэн кэпсээн аһардар эбит. Абаҕам Өлөксөөн экиспэдииссийэ араас омук үлэһиттэрин кытта алтыһан үлэлээбит буолан нууччалыы иҥнигэһэ суох наадалаах боппуруоһун барытын быһаарсар этэ.
Өлөксөөн Мэхээлийэбис 50 сааһыгар дылы кэргэннэммэккэ сылдьан баран саҥаспын, Ньурба улууһун Өҥөлдьөтүттэн төрүттээх Мария Софроновна Иванованы көрсөн сүрэхтэринэн сөбүлэһэн,харахтарынан хайҕаһан ыал буоланнар фермалары кэрийэн, ыалларга дьукаах олорон үс кыыс,үс уол оҕоломмуттара. Абаҕам экиспэдииссийэ дьонуттан бырааттарын аһатаары аһылык бэриһиннэрээри ойоҕо,оҕото суох сылдьан» алта оҕолоохпун диирим тылбар киирэн билигин чахчы алта оҕолонон олоробун”- диэн мичээрдээн кэбиһээччи.
“Аҕабыт сытыары сымнаҕас майгылаах,аҕыйах лоп-бааччы саҥалаах,бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх ,үрдүк көнө уҥуохтаах киһи этэ.Хаһан даҕаны аҕалаах ийэбит биһиэхэ хаһыытаабыттарын,куоластарын соноппуттарын олох өйдөөбөппүт,дьиэбит иһэ куруук сырдык,ыраас,оҕо саҥатынан,үөрүүтүнэн толору буолааччы.Хараҕынан мөлтөхтүк көрөр уонна ыарытыйан сытар буолан бэйэтин оронун утары турар ийэбит оронугар оҕолорун олордуталаан оройуон хаһыатыттан саҕалаан саха суруйааччылар халыҥ кинигэлэригэр тиийэ добдугураччы аахтарар идэлээх этэ. “Добдугураччы өйдөнүмтүөтүк Зина ааҕар буолан үксүн кини ааҕар этэ.Миигин “сатаан аахпаккын” диэн сэмэлиирин иһин түргэнник хаар күрдьүбүтэ, мас көтөхпүтэ буолан уонна дьиэ тас үлэтин толорбута буолан үөрүүбүнэн таһырдьа ыстанар этим. Онтон балтым Шура сааһынан кыра буолан истээччи эрэ буолааччы. Аҕам өйдөөх да оҕонньор эбит. Ол биһигини аахтаран ааҕарбытын тупсарар эрэ буолбатах,элбэҕи билэр-көрөр,үөрэхтээх дьон буола улааттыннар диэнинэн салайтардаҕа. Хата остуоруйа ааҕарбын туохтааҕар да ордорор этим.Аҕабыт барахсан төһө да ыарытыйдар мин оскуолаҕа 1 кылааска үөрэнэ киирэрбэр, Ньөөлбүктэ диэн сиргэ турбут Ньурба улууһугар байыаннай комиссарынан үлэлээбит Василий Захаров дьонун дьиэтигэр ааҕар балаҕан, маҕаһыын буолан турбут дьиэни «хата кыра сыанаҕа атыыластым»- диэн үөрэн-көтөн кэлбитэ уонна көтүрэн аҕалан Тэҥкэҕэ тутан, оскуола тиэргэнигэр олорбут кыараҕас дьиэбититтэн көһөртөөн аҕалбыта оҕо сааһым биир умнуллубат түгэнэ этэ.Биһиги, оҕолор,кип- киэҥ, сып-сырдык улахан дьиэҕэ киирэн «ауу...”диэбиппит ой дуораана буолан кулгаахпар билигин даҕаны иһиллэргэ дылы гынар ”-диэн кыыстара Елена Александровна Степанова ахтан-санаан кэпсиир- аҕабыт төрүөҕүттэн ыарыһах да буоллар ыалдьабын диэн биирдэ даҕаны эппэтэҕэ уонна сыппатаҕа,куруук үлэ үөһүгэр сылдьыбыта».Сэрии саҕанааҕы оҕолор дьоллоох оҕо саастарын билбэккэ улааппыттара.Улахан дьону кытта тэбис тэҥҥэ,сороҕор ордук даҕаны үлэлээн Ийэ дойдубут туһугар диэнинэн салайтаран норманы таһынан бэйэлэрин харыстаабакка ,атын дьоҥҥо холобур буолар курдук үлэлиир этилэр.Саҥаһым,Мария Софроновна, абаҕам,Александр Михайлович сэрии сылларыгар таһаарылаахтык,бэриниилээхтик үлэлээбиттэрин иһин "Сталин" мэтээлинэн 1946 уонна1947сылларга наҕараадаламмыттара. Хайдахтаах ыарахан кэмҥэ көлөһүннэрин тоҕон,тоҥору, аччыктыыры билэннэр,илиилэрин хара үлэттэн араарбакка үлэлээн ааспыттарын бу түөскэ кэтиллэр мэтээллэр туоһу буолан «кэпсииллэр».
Кэлин Александр Михайлович доруобуйата биллэрдик мөлтөөбүтүгэр оскуолаҕа оһох оттооччу буолбута.Бу эмиэ эттэххэ эрэ дөбөҥ курдук.Өрөбүл күнэ суох мас хайытан,кылаас аайы баар оһохтору сарсыарда эрдэттэн саҕалаан күнү быһа оттуохха диэтэххэ, билигин бу олорон санаатахха ылбычча киһи үлэлээбэт ыарахан үлэтэ эбит. Ол мас хайытан оһох отторун таһынан бүтүн оскуола бөҕүн хомуйуу,кыһын тиэргэн хаарын күрдьээһин эмиэ Өлөксөөн үлэтигэр киирэрэ.Аны бу оһох оттор маһа ынчаҕай буоллаҕына эмиэ биир туспа эрэй буолар эбит этэ.
Саҥаһым, Мария Софроновна үтүөлээх сынньалаҥҥа тахсыар диэри оскуолаҕа дьиэ сууйааччынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.Күндү ийэтэ киниэхэ күн сырдыгын көрдөрөөрү сырдык тыына быстыбыт.Иннэ гынан саҥаһым барахсан ийэ тапталын билбэккэ,иннигэр-кэннигэр эрэнэр,өйөнөр,көмүскэтэр киһитэ суох буолан аччыктаан,тоҥон- муҥнанан ыалы кэрийэн хамначчыттаан,10 сааһыттан аймахтарыгар сүөһүлэрин көрөн кыһалҕалаахтык улааппыт.Соҕотох бэйэтэ абаҕабын Өлөксөөнү көрсөн алта оҕоҕо күн сирин көрдөрөн бэлэхтээбитэ.
«Ийэлээх аҕабыт биһигини куруук үөрэтэ-такайа,үлэҕэ сыһыаран ииппиттэрэ. Билигин бары кэриэтэ эбээ,эһээ буолан олоробут. Ийэбит,Мария Софроновна,аҕабыт,Александр Михайлович(Сөккөөн Өлөксөөн)Степановтар биһиэхэ оҥорбут үтүөлэрэ умнуллубат өрүү ыраас, сырдык санаа буолан сылдьар.Кинилэр ааттарын ааттатар 15 сиэн,13 хос сиэн бааллар”-диэн оҕолоро дьоннорун иһирэхтик санаан кэпсииллэр.

Прокопьев Василий Иванович (Кэдэк Баһылай).
Мин эһэм, Прокопьев Василий Иванович (Кэдэк Баһылай) III-с Бордоҥ (билиҥҥиннэн Күндээдэ Араҥастааҕа) Ойбонугар 1905 сыллаахха төрөөбүтэ. Кини олох кыра эрдэҕиттэн биир сиргэ олорбоххо мэлдьи айаҥҥа сылдьар эбит. Ол курдук Алдаҥҥа, Бодойбоҕо тиийэ онтон биир өттүгэр инньэ Дьэһиэйгэ тиийтэлии сылдьыбытын дьоннорум кэпсэтэллэриттэн уонна бэйэтэ оҕонньоттордуун кэпсэтэллэриттэн онон-манан өйдөөн хаалбыппын. Ол иһин нууччалары кытта үөрэҕэ суох киһи диэтэххэ аһара кэпсэтэр этэ. Кини баарыгар биһиги дьиэбитигэр экспедиция нууччалара (геологтар) диэннэр сотору-сотору сылдьан ааһааччылар. Эһээбит 60-с сылларга саас аайы экспедициялары кытта саас аайы барсан баран биһиги оскуолаҕа киирбиппит кэннэ күһүн хойут кэлэр быһыылаах этэ. Онно нуучча эдэр баҕайы кыргыттара уонна уолаттара саас бастаан баралларыгар төһө да ыарахаттары көрсүбүттэрин иһин ону тулуйан буһан-хатан сайыны быһа дьонноруттан тэлэһийэн сылдьалларын куруук сөҕө-махтайа кэпсээччи. Биһигини оннук буолуохтааххыт диэн холобурдуур этэ. Киниэхэ тыаттан киирдэҕинэ Ньурбаҕа театрга үлэлиир эрдэҕинэ С.А.Зверев (Кыыл уола) куруук сылдьан хонон-өрөөн ааһааччы. Үөһээ Бүлүү Ньыыкан оҕонньору кытта эмиэ сибээстэһэллэр быһыылааҕа. Табаннан баран 10-ча хонон кэлээччи... Эһэм экспедицияҕа сылдьан түспүт хаартыската син элбэх этэ да суох буолуон аҕыйах сыл иннигэр бэйэтэ ойуурга сылдьар кэмигэр биһиэхэ урут сылдьыбат киһи эбээбиттэн соҕотоҕун олордоҕуна ол хаартыскалары туохха эрэ наада буолла диэн көрдөөн ылбытын эбэм биэрэн ыыппытын эһэм ойууртан киирэн баран кыыһырбытын, экспедициялартан киирэн ирдэһэ сатаан баран булбатаҕын өйдүүбүн... Онно кини Лариса Анатольевна Попугаеваны кытта түспүт хаартыската баар этэ. Биһиэхэ бу алмааһы булбут кыыс диэн көрдөрөөччү. Баҕар ол хаартыскалар экспедиция архибыгар баар буолан хаалыахтарын сөп курдук... Экспедициялар (геологтар) сайын барсыбат буолтун кэннэ эһэбэр тыаҕа илдьэ сылдьаргар диэн балаакка, балаакка оһоҕо, ындыыга туттар грузовой ыҥыыр диэни сыл аайы кэриэтэ кэһии курдук биэрээччилэр. Өссө соҕурууттан кэлэллэригэр арааһа питомниктан быһыылаах ыт оҕото аҕалааччылар. Ити сылларга экспедициялар сайын аайы үөһэттэн дьаһал бэрдэрэн совхозтан элбэх аты ылан барааччылар. Хайдахтаах да хаҥыл сылгы күһүн үлтү үлбүрүллэн уоҕа хараан сыһыйан кэлэр быһыылаах этэ. Эһэм колхозка онтон совхозка сайын окко кыһын булчут быһыытынан тыаттан-ойууртан сайыннарыкыһыннары тыаҕа сылдьыбыта, дэриэбинэҕэ киирдэҕинэ уоллаах кыыһын дьиэлэригэр иккиэннэригэр мааныланара... Онно киирдэҕинэ биһиэхэ оҕолорго кырыыҥкаҕа собо тыла, искэҕэ кэһиилээх буолааччы... Собо тылын кырыыҥкаҕа мунньан киллэрэр буолааччы. 60- с сыллардаахха кырыыҥка кээмэйэ киилэ аҥаарыттан кыччаабат быһыылаах этэ. Онно төһө собо тыла киирэрэ буолла? Аны туран оччолорго Америкаттан аҕалыллан саҥа тарҕанан бултанар буолбут андаатар этин кэнники бууттарын киллэрэн экспедициялар үөрэппиттэрэ диэн хобордооххо ыһаарылыыллара сииргэ аһара үчүгэйин өйдүүбүн... Инники өттүн тоҕо киллэрбэххин диэн ыйыталаһарбыт иһин буолуо: “ Эһиги эрэ сиэххит дуо? Ыттар эмиэ аһыыллар буоллаҕа дии,”-диэччи. Дьаардаах эҥин диэн быһаарбат этэ, арааһа сиэбэт буолан хаалыахтара диирэ буолуо... Эһэм Антоновка дэриэбинэтин бүтэһик таба көлөлөөх булчута этэ. Хомойуох иһин 1967 сыллаахха тыаҕа түүлээхтии тахсан иһэн оһолго түбэһэн суох буолбута. Эһэм бултаан дойду оҥостон олорбут сиригэр Даҕы күөлүгэр хараллан сытар... Эһэм Тыалыкыттан Татаринова Мотрена Николаевналыын холбоһон олоро сылдьан кыыстаах уол оҕолонон баран арахсыбыттара. Уола эһэтин аатынан фамилияланан Иванов Николай Васильевич Антоновкаҕа олорбута, колхозка кэлин совхозка сылгыһыттаабыта, суоппардаабыта, ыскалаат сэбиэдиссэйдээбитэ. Кэргэнинээн Сунтаар Түбэй Дьаарханыттан төрүттээх Иванова (Яковлева) Вера Николаевналыын 6 оҕоломмуттара. Кыыһа, мин ийэм Илларионова (Прокопьева) Варвара Васильевна Илларионов Петр Гаврильевичка кэргэн тахсан эмиэ Антоновкаҕа олохсуйан 8 оҕоломмуттара. Аҕабыт үйэлээх сааһыгар сэрии сылларын бүтэһик сылларыттан колхозка онтон совхозка сүөһү биригэдьииринэн үлэлии сылдьан акка оһоллонон онтун содулугар эдэрчи сааһыгар 1997 сыллаахха олохтон туораабыта. Бэйэтэ колхозка, совхозка дайаарканнан үлэлээн баран кэлин техник-осеменаторынан үлэлии сылдьан пенсияҕа тахсан кыра кыыһыгар олорон сааһыран бу олохтон туораабыта... Маамабыт үлэтигэр фермалары кэрийэригэр туһалыырын иһин сайыҥҥы өттүгэр мотоцикл көлөлөөх буолааччы. Оччолорго мотоциклы миинньэр чүөчэ тарбахха баттанар этэ. Ол оннугар биригэдьииринэн үлэлиир аҕабыт Петр Гаврильевич техниканы сыан диэбэххэ куруук атынан сылдьааччы... Саас аайы сылгыһыт Тимофеев Михаил Васильевичтыын (Халлаан Мэхээлэлиин) экспедициялар сайын полеҕа диэн ааттаан илдьэ баралларыгар анаан соноҕостору айааһаан сыарҕаҕа, ыҥыырга айааһаан, быаҕа-туһахха үөрэтэлээн бэлэмнээн биэрээччилэр. Дьэ онтон илдьэ сылдьааһынын каюрдар, сирдьиттэр көмөлөрүнэн экспедициялар бэйэлэрэ дьарыктаналлара... Мин, Валерий эһэбин кытары..
Хос эһэлэрэ аар тайҕаны эт атаҕынан тэлэн араас омук дьонугар тугу да көрдүүллэрин билбэххэ сылдьан сирдьитинэн, каюрунан сылдьан көлөһүнүн тохпут күндү тааһын туһаҕа таһаарыыга эһэбит сиэнэ, хос сиэнэ эмиэ промышленноска сыстан үлэлээбит да үлэлии да сылдьааччылар бааллар. Ол курдук биһигиттэн таайым Николай Васильевич улахан уола Леонид Николаевич Иркутскайга геологическай техникуму оскуола кэнниттэн армияттан кэлэн баран 1981 сыллаахха бүтэриэҕиттэн Саха сирин тыатын 40-ча сыл геологическай партияларга алмаас көрдөөһүнүгэр үгүс сыратын биэрэн бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан билигин кэргэнинээн Мария Филипповналыын Дьокуускай куоракка олороллор.

Леонид Николаевич 2009 сыллаахха АЛРОСА хампаанньа үрдүнэн «Бастыҥ геофизик» буолар чиэскэ тиксибитэ. Элбэх ведомственнай наҕараадалардаах...

Иванов Л.Н. АЛРОСА-2009 бастыҥ геофизига. Онтон мин бииргэ төрөөбүт улахан балтым кыыһа Тимофеева (Григорьева) Варвара Родионовна Мирнэйгэ ЯГУ филиалын бүтэрэн обоготитель идэтин баһылаан билигин Айхаллааҕы 14 нүөмэрдээх хайа байытар фабрикатыгар доводка учаастагар маастарынан, сепараторщигынан үлэлии сылдьар. Кэргэнэ Үөһээ Бүлүү ыччата Алексей Андреевич эмиэ ити фабрикаҕа дьуһуурунай электромонтерунан үлэлиир. Тимофеевтар Айхал бөһүөлэгин биир активнай позициялаах эдэр ыаллара... Биһиги уолбут Петр «Анаабыр алмаастара» тэрилтэҕэ уонна АЛРОСА Накыыныгар, онтон күтүөтүм Амма уола Афанасий Афанасьевич Стручков эмиэ Накыыҥҥа вахтаҕа үлэлии сылдьан баран бэйэлэрэ дьыала астан бизнеһинэн дьарыктана сылдьаллар.

Тимофеева (Григорьева) Варвара Родионовна..
( Ахтыыны суруйда В.И.Прокопьев сиэнэ Валерий Петрович Илларионов, Саха сирин Тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна,Тойбохой уонна Тэҥкэ нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо, Сунтаар улууһун иннигэр үтүөлэрин иһин бэлиэ хаһаайына).

Иванов Алексей Гаврильевич ( Суоччут Өлөксөй).

Биһиги аҕабыт Иванов Алексей Гаврильевич (Суоччут Өлөксөй) 1937 сыллаахха төрөөбүтэ. Ахсыс кылаас кэнниттэн Маалыкайга тиийэн Амакинскай экиспэдииссийэҕэ үлэлээбит. Ити кэмҥэ Улахан Күөл түбэтигэр Күскэмдэ үрэҕэр карта оҥоруутугар, ойуур солооһунугар уонна вышка оҥорооһунугар үлэлээбит.Хантан эрэ испиэскэ таһаллар үһү. Биһиэхэ экиспэдииссийэ туһунан улаханнык кэпсээбитин өйдөөбөппүн. 1965 сылтан Хорула учаастагар, Дьаархан күөлүгэр, Чиллэ үрэххэ кэтээн көрөөччүннэн бу олохтон барыар диэри (2003с.) үлэлээбитэ. Сунтаар гидрометеостанциятыттан саас, күһүн үлэһиттэр кэлэн бараллара. Уу пуоһа диэн тимир будка баарыгар лебедканан ууга вертушка түһэрэн уу сүүрүгүн кэмниир быһыылааҕа. Үрэх уутун таһымын уонна кыраадыһын кэмниирэ. Салгын кыраадыһын күҥҥэ үстэ кээмэйдээн анал тэтэрээккэ суруйара. Өр сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээбитин Махтал суруктара, Бочуот грамоталара, «Коммунистическай үлэ ударнига” киниискэтэ, харчынан бириэмийэ ылбыта туоһулуур. (Ахтыыны суруйда кыыһа, Коротова Екатерина Алексеевна, Саха Республикатын Үөрэҕириитин туйгуна, Российскай Федерация үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ).

Мин аҕам, Ушканов Афанасий Афанасьевич 1934 сыллаахха тохсунньу ыйга күн сирин көрбүт,кыратыгар тулаайах хаалан ыалга иитиллэн киһи-хара буолбут. Аҕам, Аппанаак Эҥээрдэгинэн, Чомпоругунан сүгэннэн ойуур кэрдэн Амакинскай экспедиция үлэһиттэригэр мас мастаан бэлэмнээччиннэн онтон кэлин ити үлэтиттэн уураппыттарын кэннэ көннөрү мас кэрдээччинэн сылдьыбыт. Куруук ойуурга үлэлиир буолан дьиэтигэр үксүн суох буолар эбит.
1955 с. ийэбинээн Елизавета Григорьевналыын Эӊээрдэккэ ыал буолбуттар, 1956с. Подпорожнайга, 1957с. Маайга алта сыл олорбуттар. Онтон Маалыкайга кѳһѳн кэлэн холкуоска, сопхуоска, сылгы собуотугар субай сүѳһүгэ бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан да баран өр сыл хотоҥҥо үлэлээбитэ. Элбэх бочуотунай грамоталар, бириэмийэлэр, махтал, эҕэрдэ суруктар, лиэнтэлэр, мэтээллэр бааллар: БСНХСБ кыһыл, үрүӊ, боруонса мэтээллэрэ, В.И.Ленин тѳрѳѳбүтэ 100 сылыгар килбиэннээх үлэтин иһин , Ударник коммунистического труда икки знактар, Соцкуоталаһыы кыайыылааҕа мэтээллэр бааллар. Орто уола Владимир Афанасьевич Накыын вахтовай бөһүөлэккэ дьиэлэри, атын тутуулары тутуһан,бөһүөлэк тутуутугар тутуу биригэдьииринэн өр сылларга үлэлээбитэ Үлэлээбит үлэтэ сыаналанан "Почётный строитель Республики" аат иҥэриллибитэ , Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуот грамотатынан бэлиэтэммитэ. Онтон кыра уоллара Афанасий хаһыс да сылын просекаҕа договорынан мас кэрдиитигэр үлэлии сылдьар. Дьоммут үлэлээбит сирдэриттэн Накыын аҕыйах биэрэстэлээх сиргэ турар. Онон ийэлээх аҕабыт үлэлээн ааспыттара таах хаалбата, дьоммут саҕалаабыттарын оҕолоро ситэрсэ-хоторсо сылдьаллар... Аҕабыт барахсан күн сириттэн 1994 сыллаахха уһун ыарахан ыарыыттан аам-даам тымныы кэмҥэ күрэммитэ... ( Ахтыыны суруйда кыыһа, Валерия Афанасьевна Баишева).

Анисимов Николай Иванович
Биһиги улууспут республикаҕа алмаас промышленноһын сайдыытыгар бастакынан кылааты киллэрбит улуус буоларынан биһиги, ньурбалар, бука бары киэн туттабыт. Историяҕа биллэрин курдук, маҥнай алмааһы көрдүүр үлэни Тунгусскай экспедиция 1948 сыллаахха саҕалаабыта. Онтон эһиилигэр, атырдьах ыйын 7 күнүгэр1949 сыллаахха, Бүлүү өрүскэ Кириэстээх дэриэбинэтин аттыгар Саха сирин бастакы алмааһын булуу геологияҕа биир улахан ситиһииннэн буолар.
Аҕыйах хонук иһигэр "Соколиная" диэн косаттан 22 алмаас булуллан, Саха сирин алмааһын туһунан сурах Москваҕа тиийэ тэнийэ көппүтэ. Эһиилигэр, Бүлүү бэйэтинэн эрэ муҥурдаммакка, кини салааларыгар эмиэ алмааһы көрдөөһүн киэҥ далааһыннаахтык барар. Оччотооҕу бириэмэҕэ алмаас хантан кэлэрин, ханна-туохха үөскүүрүн, кини ийэ буора хайдах быһыылааҕын-таһаалааҕын туһунан ким да билбэт этэ. Бастаан Саха сиригэр көрдөөһүнү салайан-тэрийэн ыыппыт биллиилээх геолог Г.Х. Файнштейн буолар.
Ол курдук биһиги улууспут киинигэр, Ньурбаҕа 1951 сыллаахха кунду тааһы көрдүүргэ аналлаах Амакинскай экспедиция олохсуйбута уонна Саха сирин арҕаа өттүгэр, Ньурба улууһун сиригэр-уотугар алмааһы көрдөөбүтүнэн барбыта. Саха сирин киэҥ киэлитигэр алмаас, кыһыл көмүс, чох, газ, нефть курдук сир баайын арыйсан Россия уонна Саха сирин дьонун-сэргэтин туһатыгар таһаарыыга тугунан да кэмнэммэт улахан кылааты киллэрбитэ.
Киһи барахсан аан дойдуга ыалдьыт буолан кэлэн араас суолунан-ииһинэн сылдьан олоҕун суолун түмүктүүр.
Мин аҕам, Анисимов Николай Иванович 1931 сыллаахха, атырдьах ыйын 1 күнүгэр, Мэҥэдьэк нэһилиэгэр, Хатыы Таппалаах диэн сиригэр төрөөбүт. Аҕата, эһэм Иван Фёдорович 1942 с.үлэ фронугар, ыраах хоту Тиксиигэ, балыктааһыҥҥа ыытыллыбыт. Онон аҕам отой кыра эрдэҕиттэн икки быраатын иитиһэн, сүөһү көрүүтүгэр ийэтигэр илии-атах буолан күүстээх үлэҕэ миккиллэн улааппыт. Ыар сэрии сылларын, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан, нэһиилэ олорон ааспыттар. Ол туһунан кэпсии сылдьыбат этэ. Колхоз тутаах үлэһитэ буолан сайынын оттоон, кыһынын сүөһү көрөн сырыттаҕына, оччолорго 19 саастаах эбит, бастакы алмаас көстөн, колхозтан көмөҕө икки аттаах киһитэ биэрэҕит диэн нэрээт кэлбитигэр туруу үлэһит диэн талыллан барбыт. Онон 1950 сыллаахха Сунтар оройуонун Кириэстээҕэр тиийбит. Манна шурфаттан фабрикаҕа таас таһыытыгар сылдьыбыт. Хомустаах диэн сиргэ порт дьиэтин тутуутугар үлэлэспит. Куокуну, Рабочай, Соколинай диэн учаастактарынан сылдьан, чиэһинэй саха киһитин, фабрика сууйбут концентрат тааһын рентгеҥҥа рюкзагынан таһар үлэҕэ сырытыннарбыттар. Нууччалыы улаханнык билбэт саха киһитэ ол салайааччыларыттан Файнштейны уонна учаастагын бас көс киһитин Беловы эрэ өйдөөн хаалтын кэпсиирэ. Ити курдук үс сыл саннын күүһүнэн, ыарахан үлэҕэ сылдьыбыт. 1954 сыллаахха армияҕа ыытаары 200 киһи буолан, борокуотунан Ньурбаҕа кэлбиттэр. Дьону Дьокускайга самолетунан таспыттар, бүтэһиккэ 15 киһини былаан туолла диэн ылбатахтар. Аҕам үөрэ-көтө дойдутугар Хатыыга төннүбүт. 1956 сылга ийэбин Семенова Александра Николаевнаны кэргэн ылан, алта оҕону төрөтөн быр-бааччы олорбут. Колхозка, совхозка таһаарыылаахтык сүөһү көрүүтүгэр, саһыл иитиитигэр, кэлин кадровай булчут, сылгыһытынан үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта. Сыралаах үлэлэрин түмүгүнэн босхо путевканнан наҕараадаланан Орто Азияннан үс буолан (Кононов Павел Сергеевич, Васильев Пантелеймон Григорьевич буолан) күүлэйдээн кэлбиттэрэ.
Аҕам киһи быһыытынан амарах, сорсуннаах сонордьут, «күн бүттэ» диэн тыллаах туруу үлэһит киһи этэ. 1995 сыллаахха тахсыбыт А.Я.Овчинникова «Участие местного населения в открытии века» диэн кинигэҕэ, аҕам аата алмаас аһыллыытыгар кыттыылаах олохтоохтор эбиилик испииһэктэригэр киллэриллибитэ. Итиннэ өссө дэриэбинэбититтэн ийэм эдьиийэ Афанасьева Мария Павловна, Яковлев Василий Николаевич,Данилов Александр Павлович суруллубуттара. Саха киһи сиэринэн, сэмэй дьон ол үлэлээбиттэрин туһунан справка эҥин хомуһа сылдьыбатах буолан, ити алмаас көрдөөһүнүгэр оччо ыарахан кэмҥэ, бастакылар көмөлөрө умнууга хаалан улаханнык сыаналамматаҕа. Итиннэ даҕатан эттэххэ: күтүөттэрбит Матвеев Андрей Кириллович Амакинскай экспедицияҕа, онтон Кузьмин Николай Александрович Мирнэй куорат тутуутугар өр соҕустук үлэлээн уонна син дөкүмүөн хараллар кэмэ буолан, иккиэн «Алмазная Осень» диэнтэн пенсияларыгар эбии төлөбүр кэлэрин өйдүүбүн. Кэлиҥҥи сылларга аҕам, Анисимов Николай Иванович юбилейнай көрсүһүүгэ Ньурбаҕа олорон, сылдьан юбилейнай значогунан бэлиэтэммитэ.
Ийэбинээн, Семенова Александра Николаевналыын кыһыл көмүс сыбаайбаларыгар түбэһиннэрэн, Мирнэйгэ «Горняк» профилакторийга сынньанан кэлбиттэрин, «ырайга сылдьан кэллибит» диэн, олохторун биир кэрэ түгэнинэн ааҕан куруук саныыллара. Аҕам Анисимов Николай Иванович 89 сааһыгар, толору нус-хас олоҕу олорон 2020 сыллаахха олохтон туораабыта.
Төрөппүттэрбит бэйэлэрин бириэмэлэригэр дьоһуннаахтык олорон, үлэлээн ааспыттара. Биһигини иитэн, сөптөөх суолга үктэннэрбиттэригэр муҥура суох махталлаахпыт, кинилэринэн киэн туттабыт, үтүө ааттарын түһэн биэрбэккэ кыһаллабыт. Оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ кинилэр олохторун салҕыыллар.

( Ахтыыны суруйда кыыһа, Людмила Николаевна Анисимова)

Ньурба, сэтинньи ый, 2023 сыл.

Семеновы Алексей Акимович

Я участвовал в поисках и разведке алмазных месторождений с мая 1955 года по 1958 годы в качестве рабочего третьего разряда (прорходчик, шурфовчик) в Восточной геофизической экспедиции, о чем свидетельствуют записи в моей трудовой книжке. Как сейчас помню, в 1955 году, когда работали на речке "Ыгыатта" начальником партии была Говолова (Рыбченкова) Нина Ивановна, а в 1956 году на речке "Тюнг"начальником партии рокопчук Богдан иванович, геологом - Червякова Анна Александровна. С этой партией работали в верховьях рек "Линда" и "Муна". В 1956 году нашим начальником партии работал Грицик Василий Васильевич. В то время партия работала в верховьях реки "Тюнг" в 150 км с. Эйик. Ездили на оленях, но в основном ходили пешком. Работал на копке шурфов, на вывозке песков даже зимой в октябре-декабре. Глубина шурфа достигает от 4 до 10 метров. На самолете У-2 перевозили пробу из шурфа в назначенное место. В тайге вмсете с геологами жили в палатках. Потом работал на рубке леса для строительства домов Амакинской экспедиции.
Я очень горжусь тем, что внес свой маленький вклад в открытии и развитии алмазной промышленности в нашей Республике. Несмотря на сложные условия работы, мы работали в многонациональном коллективе как братья очень дружно и производительно. Я горжусь, что мой трудовой стаж начинался среди славных первооткрывателей алмазной промышленности.
После увольнения с экспедиции до выхода на пенсию по возрасту работал в родном совхозе "Нюрбинский" рабочим и трактористом. За время работы в совхозе был ударником 9-й пятилетки, награжден медалью "За трудовое отличие", Грамотой Обкома КПСС и Совета Министров Якутской АССР - 1973г. и другими грамотами, знаком "Ударник Коммунистического труда". За многолетний добросовестный труд был неоднократно премирован выделением фондов мотоцикла, оружия, бензопилы "Дружба". Ветеран тыла и труда.
Семенов Алексей Акимович, участник экспедиций из числе местных жителей.
Мин, Григорьев Аркадий Семенович, Ньурбачаан нэьилиэгин олохтоогобун. НСМТ начальнига Езерскай М, «Накыынна тутууга барбаккын дуо? Биригээдэтэ хомун», - диэн 1999 сыл от ыйыгар эппитигэр Ньурбачаанна уолаттарга биллэрбитим. Бэйэм эрдэ алта-сэттэ буолан «Алроса – Нюрба» гостиницатын тутуутугар улэлээбиппит. Ньурба ИСУ-та хонтуруоллаан туттарбыта. Ол биригээдэ уолаттара бары барар багаларын биллэрбиттэрэ: Васильев Максим, Афанасьев Руслан, Тихонов Егор, Халанников Виталий, Крыжановскай Эдуард. Ньурбачаантан эбии сана дьоннор эбиллибиттэрэ – Семенов Константин, Абрамов Евгений, ГаврильевАндрей. Онон биригээдэ сурун улэьиттэрэ баар буолбуттара. Ол кэннэ Чуукаартан, Антоновкаттан, Ньурбаттан , Убайаантан мас дьиэ тутуутугар улэлиэн багалаахтар кэлбиттэрэ. Барыта холбоон 25 буолан атырдьах ыйыттан 1999 сыл сайын, Накыын сиригэр улэбитин сагалаары вертолетунан котон тиийбиппит. Ол тиийэрбитигэр Маалыкай биригээдэтэ, Ушканов салайааччылаах, улэлии сылдьар этэ. Вагончиктарга туспуппут, уот суох этэ. Вагончиктары тимир оьогунан оттон олорбуппут. Аспытын повар, бэйэбит испититтэн анаан, куннээги олохпутун наардаан, дьаьанан барбыппыт. Ити курдук Накыын боьуолэгин тутуутугар улэлээн барбыппыт. Мас тутуу буолан кыьын тымныыга биир да кун орообокко улэлээбиппит.

Суруйда Григорьев А.С. Ньурба, 2024с

Захаров Николай Сергеевич
Биһиги колхоз территориятыгар 1948 с.диэри оскуола суох этэ, онон биһиги көлүөнэ дьон кыайан үөрэммэккэ хаалбыппыт.
1948 сыллаахха оскуола саҥа аһыллан, үксүбүт улааппыт оҕолор (мин 11 сааспар) оскуолаҕа саҥа үөрэнэ киирбиппит.
Үс сыл үлэлээн баран, оскуолабыт сабыллыбыта, салгыы үөрэнэргэ биһигиттэн 11 км-даах сиргэ көһөн салгыы үөрэммитим, хата интернакка ыланнар.
1954 сыллаахха, 6-с кылааһы бүтэрэн баран, Ньурбаҕа киирэн, поисковай экспедицияҕа рабочайынан үлэҕэ киирбитим. Поисковай партиябыт начальнига Рыбченко Венедикт Николаевич диэн этэ.
Ыам ыйа быһыылаах этэ, АН-2 самолетынан Марха өрүс орто сүнньүн диэки, Солоҕоон диэн сиргэ, илдьэн түһэртээбиттэрэ. Өлөөнтөн табаһыттар кэлэн, атын сиргэ салгыы илдьибиттэрэ.
Марха өрүс биир тоҕойугар 2-3 хоммуппут кэннэ этэрээттэргэ араартаан, тус-туһунан тарҕаспыппыт. Биһиги этэрээппит геолог Какурина Светлана Иосифовна, табаһыппыт Христофоров уонна рабочай мин этим.
Сарсыарда эрдэ туран, аһыы түһэн баран, кыра тойуу саахар ыһык ылабыт уонна маршрутка барабыт, киэһэ хойут кэлэбит.
Мин эбээһинэһим диэн рюкзакка шлих сууйар лоток, кыра лаппаахы, кирка, геологым сууйбут хомуйбут проба таастарын сүгэбин.
Уонча хонон баран, геологым шлих сууйарга үөрэттэ, уонна үрэх хайа миэстэтиттэн ылбыппын картаҕа бэлиэтээн иһэргэ соруйда.
Ити курдук Мархара, Мархаракаан, Олдоҥдо, онтон да атын элбэх үрэхтэри (ааттарын умнубуппун) сыыйбыппыт. Үрэххэ 500 м бара-бара шлих ыларым, ону картаҕа булгуччу бэлиэтээн иһэрим.
Светлана Иосифовна ханнык таас туох боруода буоларын барытын кэпсээн, быһааран биэрээччи уонна куруук үөрэтэ-такайа сылдьааччы. Билигин санаатахха, дьахтар киһи наһаа да хорсун, хоһуун эбит. Маршрутун куруук толору сылдьан кэлээччи уонна олох аҕыйахтык утуйар быһыылаах этэ. Үһүөн бары биир балааккаҕа хонобут. Хаһан эмэ түүн уһуктан көрдөхпүнэ, чүмэчи уматтан баран , спальнай мөһөөччүгэр киирэн, үлэлии олорор буолара.
Сарсыарда тардыалаан баран, чаһытын көрдөрөр – ол аата туран чэйгин өр, диэн буолар. Онтон табаһыппыт туран, табаларын бэрийэр.
Ити курдук биир сезону бүтэрбиппит. Ньурбаҕа кэлэн баран, аҕыйах хонугунан Москвалаабыттара. Эһиил эмиэ кэлиэхпит, булгуччу барсаҕын, диэн буолбута.
Ол кыһын Амакинскай экспедиция базатыгар үлэлээбитим. Саас ыам ыйыгар дьонум кэлбиттэрэ, уонна эмиэ полеҕа (поле диэн ааттыыллара) барсаҕын диэн буолта. Бараары бэринэ сырыттахпытына, военкоматтан повестка кэллэ. Повесткабын начальникпар көрдөрдүм. Киһим миигинниин военкомакка барыста, уонна хаалларалларыгар көрдөстө. Тугу кэпсэппиттэрин билбэтим, армияҕа барар буоллум.
Ити курдук үтүө майгылаах, хорсун дьону кытта алтыһан ааспыппар дьылҕабар махтал.
Захаров Николай Сергеевич суруйда.

2023 сыл, Дьокуускай куорат.

Ньурба улууһун сиригэр-уотугар сир баайын көрдөөччүлэргэ олохтоох дьон, бу абаҕам, Александр Михайлович Степанов,Василий Иванович Прокопьев,Алексей Гаврильевич Иванов,Афанасий Афанасьевич Ушканов,Николай Иванович Анисимов уонна Николай Сергеевич Захаров курдук дьоннор күүс-көмө буолбуттара саарбаҕа суох уонна алмаас таас көрдөөһүнүттэн саҕалаан бу билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ «Накыын” алмаас баайдаах сириттэн күндү таас хостоноругар сүрдээх сүҥкэн оруоллаахтар.История саҕаҕар кистэнэ сытары улуус историктара, кыраайы үөрэтээччилэрэ маны интэриэһиргээн бу урут нууччалыы»каюрдар», “проводники” дэнэн үлэлээн ааспыт дьону ааттарын-суолларын, атынан таһаҕас таһан сылдьыбыттарын үөрэтэн, чинчийэн сөргүтэллэрэ буоллар кэлэр кэнчээри ыччаттарбытыгар баараҕай баай историческай материал хаалыа этэ.
Степанова-Каретникова Наталья Васильевна
Ахсынньы 2023с.

Заполните форму и мы с вами свяжемся

Можете оставить заявку на исправление и добавления данных