Степанов Александр Михайлович-Сөккөөн Өлөксөөн

Степанов Александр Михайлович-Сөккөөн Өлөксөөн (1905-1978сс.)

Мин аҕам, Василий Михайлович Степанов бииргэ төрөөбүт улахан убайаАлександр Михайлович Степанов (Сөккөөн Өлөксөөн)Ньурба оройуонун 1 Малдьаҕар нэһилиэгэр 1905 сыллаахха элбэх оҕолоох ыалга бастакы оҕонон күн сирин көрбүтэ.Оччолорго ас-үөл,таҥас-сап кырыымчык ,мөлтөх кэмигэр ийэлэрэ 14 оҕону төрөөбүтүттэн баара-суоҕа 5 эрэ оҕо ордон хаалар. Абаҕам ыал улахан оҕото буолан уонна ол кэм олох ирдэбилинэн сааһыттан «эрдэ улаатан» дьиэ ис-тас бүппэт үлэтигэр умса түспүтэ,кыра бырааттарыгар,балтыларыгар "дурда-хахха"буолбута, кини көрүүтүгэр- истиитигэр киирбиттэрэ.Дьонноро кинилэри иитээри,аһатаары үлэни кытта "өрө мөхсөллөрө".Оҕолор хараҥаттан хараҥаҕа дылы үлэ үөһүгэр сылдьар нэһилиэк сэбиэтин бэрэссээдэтэлэ аҕаларын аҕыйахта көрөн аһараллара.

Эдэр уолчаан төһө даҕаны төрүөҕүттэн хараҕынан мөлтөх, ис туругунан ыарыһах да буоллар ийэлээх аҕатын,бииргэ төрөөбүттэрин харайталаан ,аны тыыннаах хаалбыт 3 бырааттарыгар дьоннорун суохтаппат курдук иитэлээри,аччык,уот-кураан сытыылаан турбут сылларыгар хоргуйары билбэтиннэр диэн кинилэри харыстаан колхуос ыарахан үлэтигэр доруобуйатын харыстаабакка, сылайарын да аахсыбакка үлэлиирэ .Аны ол сылдьан сэриигэ аттанаары тылланан көрбүтүн доруобуйата мөлтөҕүнэн сыыйан кэбиспиттэр.Иннэ гынан мобилизацияҕа хапсыбатах. Онтон 1942 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр бииргэ төрөөбүт быраата(иккис уол) Ньукулай 1 Малдьаҕар нэһилиэгэр сельсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан броньын көрдөһөн уһултаран туран уоттаах сэриигэ тылланан барбыта уонна1943 сыллаахха Курскай тоҕойго сураҕа суох сүппүтүн туһунан абаҕабар сурук кэлбит.Быраатын сүтэрэн төһө даҕаны харааһыннар кыра бырааттарын Ыстаппааны уонна Сэмэни иитэн-аһатан улаатыннарыахтааҕын мүнүүтэ аҥаарыгар даҕаны умнара сатамматын кытаанахтык өйдүүрэ.Аны 1945 сыллаахха муус устар ыйга эбэлээх эһэтигэр иитиллэ сылдьар бииргэ төрөөбүт быраата Баһылай(үһүс уол) сэриигэ ыҥырыллан барбытыгар дууһата аймана долгуйар. Бу барыта биир эдэркээн киһи дьарамай санныгар сүктэриллэр.

Сэрии ыарахан сыллара бүппүтүн кэннэ эйэлээх олох саҕаламмыта. Нэһилиэк эр дьоно үксэ сэриигэ баран аҕыйах киһи төрөөбүт сиригэр-уотугар төннөн кэлбиттэрэ. 1949-50 сыллар саҕаланыыларыгар “Коминтерн” колхуоска үлэлии сырыттаҕына сир баайын көрдөөччүлэр Ньурба Малдьаҕарын сиригэр тоҕо анньан кэлбиттэрэ. Балар аһылыктарын,наадыйар сэптэрин-сэбиргэллэрин атынан таһарга экспедиция паартыйалара колхоз бэрэссэдээтэлэ Николай Иванович Степановы кытта дуогабардаһан ат көлөнү уонна онно үлэлиир колхозтаахтары ылар эбиттэр. Түҥ ойуурга туох суола-ииһэ кэлиэй? Туохтан да иҥнибэт,үчүгэй-куһаҕан суолга наадыйбат,арай иннин эрэ диэкки дьүккүйэр ат көлөтө буоллаҕа.Дьэ санаан да көрдөххө бу эмиэ чэпчэкитэ суох үлэҕэ абаҕам Өлөксөөн сылдьыбыта. Былыргы киһи хантан ылбытынан санаа хоту ичигэс халыҥ таҥаһа суох буолан кыһынын томороон тымныыга силиитигэр тиийэ тоҥон,сайынын киһи кыайан тыыммат бырдаҕын быыһынан хайаан даҕаны экиспэдииссийэҕэ таһаҕаһы тириэрдэн биэриэхтээҕэ. Ирдэнэр сокуон кытаанаҕа сүр буоллаҕа."Хата атым чычаас, үчүгэй буолан утуйан сынньанан ылар этим-диэн кэпсиир буолааччы.-Араас омук дьоно үлэлиир буоланнар,бэрткэ диэн миигин үөрэ-көтө көрсөн,аһатан ыытааччылар». Атынан уһун- унньуктаах айан буолан аара Эҥээрдэккэ тохтоон-өрөөн, сынньанан, атын сынньатан ааһар эбит. Бу билигин санаатахха Накыын алмаастаах сирин чинчийэ сылдьар экиспэдииссийэ дьоно эбиттэр. Бырааттарын соҕотоҕун иитэрин уонна алта оҕолоохпун диэн өйүттэн айан кэпсээбитин кэннэ аны үлэһиттэр Өлөксөөнү аһынан уолаттаргар уонна оҕолоргор диэн аһылык кэһиилээн,өлүүлээн ыытар буолбуттар.Оннук эмиэ биир сиринэн айанныыр суолуттан туора тахсан Саня диэн кэриэй киһиэхэ тохтоон үссэнэн ааһар эбит.»Куруук олус миннигэс мииннээх уонна эт бэрэскиилээх буолар этилэр.Онтон биирдэ аһаан бүтэн олордохпуна «мне помоги, Саня”- диэн көрдөспүтүгэр быһа гыммакка батыһан таҕыстым.Ампаарын аанын аспытыгар көрбүтүм өлбүт ыттар таҥнары ыйанан тураллар этэ.Ону хас даҕаны ыты түһэрсибитим уонна ыйыттым:”Эһиги ыт этин сиигит дуо?”-диэбиппэр-“оттон эн эмиэ ыт этиттэн буһарыллыбыт аһылыгы сии сылдьаҕын, ыт этиттэн оҥоһуллубут аһылыгы аһаатыҥ»-диэбиттэригэр хараҕым олоҕуттан тахса сыһыар диэри төттөрү таһаара сатаан сордоммутум"-диэн аҕалара ороҥҥо ыалдьа сытан кэпсиирин кыра оҕолоро остуоруйа истэр курдук айахтарын атан олорон олус чуумпуран истэр эбиттэр. Ыт этин сиэтэллэрин билэн баран уонна биирдэ даҕаны сылдьыбатах.

Аҕалара кимниин сылдьыбытын оҕолоро билигин өйдөөбөттөр. Экиспэдииссийэ үлэһиттэригэр тиийэн баран «алмаас таас диэн хайдах таас буоларын биһиги көрүөхпүтүн баҕарабыт” диэн көрдөспүттэригэр туох эрэ иһиккэ кута сылдьалларын аҕалбыттар.»Мин көрдөхпүнэ таас-таас курдуга,туох даҕаны уратыта суох курдук этэ»-диэбит. Уонна хаспыт оҥкучахтара дириҥ да дириҥ бара турар.Төһө дириҥин билбит суох.Ону хаһан бүттэхтэринэ аҕыйах титириги быһыта сынньан сабан дуомнууллара.Кэлин онно төһелөөх кыыл түһэн өлөрүн айбыт бэйэтэ билэн эрдэҕэ”-диэн кэпсээн аһардар эбит. Абаҕам Өлөксөөн экиспэдииссийэ араас омук үлэһиттэрин кытта алтыһан үлэлээбит буолан нууччалыы иҥнигэһэ суох наадалаах боппуруоһун барытын быһаарсар этэ.

Өлөксөөн Мэхээлийэбис 50 сааһыгар дылы кэргэннэммэккэ сылдьан баран саҥаспын, Ньурба улууһун Өҥөлдьөтүттэн төрүттээх Мария Софроновна Иванованы көрсөн сүрэхтэринэн сөбүлэһэн,харахтарынан хайҕаһан ыал буоланнар фермалары кэрийэн, ыалларга дьукаах олорон үс кыыс,үс уол оҕоломмуттара. Абаҕам экиспэдииссийэ дьонуттан бырааттарын аһатаары аһылык бэриһиннэрээри ойоҕо,оҕото суох сылдьан» алта оҕолоохпун диирим тылбар киирэн билигин чахчы алта оҕолонон олоробун”- диэн мичээрдээн кэбиһээччи.

“Аҕабыт сытыары сымнаҕас майгылаах,аҕыйах лоп-бааччы саҥалаах,бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх ,үрдүк көнө уҥуохтаах киһи этэ.Хаһан даҕаны аҕалаах ийэбит биһиэхэ хаһыытаабыттарын,куоластарын соноппуттарын олох өйдөөбөппүт,дьиэбит иһэ куруук сырдык,ыраас,оҕо саҥатынан,үөрүүтүнэн толору буолааччы.Хараҕынан мөлтөхтүк көрөр уонна ыарытыйан сытар буолан бэйэтин оронун утары турар ийэбит оронугар оҕолорун олордуталаан оройуон хаһыатыттан саҕалаан саха суруйааччылар халыҥ кинигэлэригэр тиийэ добдугураччы аахтарар идэлээх этэ. “Добдугураччы өйдөнүмтүөтүк Зина ааҕар буолан үксүн кини ааҕар этэ.Миигин “сатаан аахпаккын” диэн сэмэлиирин иһин түргэнник хаар күрдьүбүтэ, мас көтөхпүтэ буолан уонна дьиэ тас үлэтин толорбута буолан үөрүүбүнэн таһырдьа ыстанар этим. Онтон балтым Шура сааһынан кыра буолан истээччи эрэ буолааччы. Аҕам өйдөөх да оҕонньор эбит. Ол биһигини аахтаран ааҕарбытын тупсарар эрэ буолбатах,элбэҕи билэр-көрөр,үөрэхтээх дьон буола улааттыннар диэнинэн салайтардаҕа. Хата остуоруйа ааҕарбын туохтааҕар да ордорор этим.Аҕабыт барахсан төһө да ыарытыйдар мин оскуолаҕа 1 кылааска үөрэнэ киирэрбэр, Ньөөлбүктэ диэн сиргэ турбут Ньурба улууһугар байыаннай комиссарынан үлэлээбит Василий Захаров дьонун дьиэтигэр ааҕар балаҕан, маҕаһыын буолан турбут дьиэни «хата кыра сыанаҕа атыыластым»- диэн үөрэн-көтөн кэлбитэ уонна көтүрэн аҕалан Тэҥкэҕэ тутан, оскуола тиэргэнигэр олорбут кыараҕас дьиэбититтэн көһөртөөн аҕалбыта оҕо сааһым биир умнуллубат түгэнэ этэ.Биһиги, оҕолор,кип- киэҥ, сып-сырдык улахан дьиэҕэ киирэн «ауу...”диэбиппит ой дуораана буолан кулгаахпар билигин даҕаны иһиллэргэ дылы гынар ”-диэн кыыстара Елена Александровна Степанова ахтан-санаан кэпсиир- аҕабыт төрүөҕүттэн ыарыһах да буоллар ыалдьабын диэн биирдэ даҕаны эппэтэҕэ уонна сыппатаҕа,куруук үлэ үөһүгэр сылдьыбыта».Сэрии саҕанааҕы оҕолор дьоллоох оҕо саастарын билбэккэ улааппыттара.Улахан дьону кытта тэбис тэҥҥэ,сороҕор ордук даҕаны үлэлээн Ийэ дойдубут туһугар диэнинэн салайтаран норманы таһынан бэйэлэрин харыстаабакка ,атын дьоҥҥо холобур буолар курдук үлэлиир этилэр.Саҥаһым,Мария Софроновна, абаҕам,Александр Михайлович сэрии сылларыгар таһаарылаахтык,бэриниилээхтик үлэлээбиттэрин иһин "Сталин" мэтээлинэн 1946 уонна1947сылларга наҕараадаламмыттара. Хайдахтаах ыарахан кэмҥэ көлөһүннэрин тоҕон,тоҥору, аччыктыыры билэннэр,илиилэрин хара үлэттэн араарбакка үлэлээн ааспыттарын бу түөскэ кэтиллэр мэтээллэр туоһу буолан «кэпсииллэр».

Кэлин Александр Михайлович доруобуйата биллэрдик мөлтөөбүтүгэр оскуолаҕа оһох оттооччу буолбута.Бу эмиэ эттэххэ эрэ дөбөҥ курдук.Өрөбүл күнэ суох мас хайытан,кылаас аайы баар оһохтору сарсыарда эрдэттэн саҕалаан күнү быһа оттуохха диэтэххэ, билигин бу олорон санаатахха ылбычча киһи үлэлээбэт ыарахан үлэтэ эбит. Ол мас хайытан оһох отторун таһынан бүтүн оскуола бөҕүн хомуйуу,кыһын тиэргэн хаарын күрдьээһин эмиэ Өлөксөөн үлэтигэр киирэрэ.Аны бу оһох оттор маһа ынчаҕай буоллаҕына эмиэ биир туспа эрэй буолар эбит этэ.

Саҥаһым, Мария Софроновна үтүөлээх сынньалаҥҥа тахсыар диэри оскуолаҕа дьиэ сууйааччынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.Күндү ийэтэ киниэхэ күн сырдыгын көрдөрөөрү сырдык тыына быстыбыт.Иннэ гынан саҥаһым барахсан ийэ тапталын билбэккэ,иннигэр-кэннигэр эрэнэр,өйөнөр,көмүскэтэр киһитэ суох буолан аччыктаан,тоҥон- муҥнанан ыалы кэрийэн хамначчыттаан,10 сааһыттан аймахтарыгар сүөһүлэрин көрөн кыһалҕалаахтык улааппыт.Соҕотох бэйэтэ абаҕабын Өлөксөөнү көрсөн алта оҕоҕо күн сирин көрдөрөн бэлэхтээбитэ.

«Ийэлээх аҕабыт биһигини куруук үөрэтэ-такайа,үлэҕэ сыһыаран ииппиттэрэ. Билигин бары кэриэтэ эбээ,эһээ буолан олоробут. Ийэбит,Мария Софроновна,аҕабыт,Александр Михайлович(Сөккөөн Өлөксөөн)Степановтар биһиэхэ оҥорбут үтүөлэрэ умнуллубат өрүү ыраас, сырдык санаа буолан сылдьар.Кинилэр ааттарын ааттатар 15 сиэн,13 хос сиэн бааллар”-диэн оҕолоро дьоннорун иһирэхтик санаан кэпсииллэр.