Иванов Василий Васильевич

(1936-2002)

Биһиги аҕабыт 1936 сыллаахха Ньурба оройуонугар Мэҥэдьэк нэһилиэгэр бөһүөлэктээһин иннигэр «Таала» холкуоска дэриэбинэттэн 12 км-дээх «Уоттаах» диэн сиргэ холкуостаах дьиэ кэргэнигэр маҥнайгы оҕонон төрөөбүтэ. Аҕа дойду Улуу сэриитэ 1941 сыллаахха бэс ыйыгар саҕаламмытын туһунан иэдээннээх сонун ыалы-ыалынан тилийэ сүүрэригэр, аҕабыт баара-суоҕа 4-5 саастааҕа үһү. Кини аҕата, Иванов Василий Нилович, сэриигэ барбытын кыра буолан үдүк-бадык өйдүүрэ. Василий Нилович, Аҕа дойду сэриитигэр 1943 с. Сталинград кыргыһыытыгар сураҕа суох сүппүтэ. Ийэтэ, Иванова Елена Васильевна, икки уол, биир кыыс оҕотун кытары соҕотоҕун хаалбыт.
Аҕабыт 1944 с. Хатыы оскуолатын боруогун атыллаан оскуолаҕа киирбитэ. Маҥнайгы кылааһы бүтэрэн, иккис кылааска үөрэнэн иһэн, улаханнык ыалдьан уурайбыта. Онон кыра сааһыттан ийэтин кытары холкуос фермаларын кэрийэ сылдьан, үлэни кыайыар диэри илии-атах буолан көмөлөспүтэ. «Мэҥэдьэк” холкуоска дэриэбинэттэн 10 көстөөх Сунтаар сиригэр Ыгыатта үрэҕэр “Ыт Эттээх Куба Дөрдө” диэн сиргэ 14 сааһыттан ийэтинээн 30 субай сүөһүгэ от тиэйээччинэн кыстаан саҕалаабыта. Дьэ, мантан ыла, аҕабыт холкуоска төһүү үлэһит буолбута. Сайын от оттоон балтын Шураны, быраатын Васяны иитэлээн үөрэхтээх дьон буолалларыгар көмөлөспүтэ.
Төһө да үөрэммэтэҕин иһин, фермаҕа да, нэһилиэккэ да ыытыллар оччотооҕу куруһуоктарга сылдьан лекциялары, бэсиэдэлэри истэн, хаһыаты, кинигэни ааҕан, бэйэтин билиитин эбинэр үгэстээх эбит. Эдэр эрдэҕиттэн хоһоон айарга холоммут. Хоһоонньуттартан Бүөтүр Тобуруокап хоһооннорун ордорор. Аты-оҕуһу миинэн иһэн ырыа-хоһоон аргыстанан, ис дууһатыттан баҕаран туран, хоһоон айар идэлэнэр, сороҕо хаһыакка бэчээттэммит.
1958-1972 сылларга диэри сылгыһыттаабыта. Кулуну 84%, сылгыны тыыннаах иитиини 90%-ҥа диэри тириэрдибитэ. 1972 сылтан техникаҕа сыстан тракторист идэтин ылан тракториһинэн, дизелиһинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. 1972 сылтан ГЭС уота кэлэн уурайбыта. Ол кэннэ сопхуоска араас үлэҕэ үлэлээн, бочуоттаах биэнсийэҕэ тахсыбыта.
Аҕабыт коммунист бэрдэ, нэһилиэк хас да төгүллээх депутата, “Кырынньыкы кыымнара” түмсүү кыттыылааҕа, народнай театр артыыһа этэ.
Олоҕун аргыһын, Егорова Елизавета Алексеевнаны, хараҕынан таптыы көрөн, дууһатынан ылынан, ыал буолан, алта оҕо тапталлаах аҕата, элбэх сиэн маанылаах эһэтэ, дьон-сэргэ ытыктыыр, убаастыыр киһитэ буолбута.
Аҕабыт барахсан биһигини үөрэхтээх, үлэһит дьон буолаарыҥ диирэ, сиэннэрин эмиэ ити тыыҥҥа иитэлээбитэ. Кини эппит кэриэс тыллара үйэ-саас тухары хаалыаҕа, кини сылаас сыһыана, амарах санаата, эйэҕэс мичээрэ оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин инники олохторугар сырдык сулустуу сыдьаайа туруоҕа диэн эрэнэбин.

Иитиллибит кыыһа,

Таисия Ивановна Иванова,

Күндээдэ орто оскуолатын

саха тылын, литературатын

учуутала,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин

үөрэҕириитин туйгуна,

үлэ бэтэрээнэ,

Почетный работник в сфере

образования РФ.

Иванов Василий Васильевич

Аҕабыт барахсан

Үлэни өрө туппут

Үгүһү саҥарбат

Үтүө санаалаах,

Аҕабыт барахсан

Сырдык аатыгар сүгүрүйэбит!..

Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн

Эрэллээх эркинэ аҕабыт

Эйэлээх олоҕу олорбута...

Инники олоҕун эрэлэ -

Оҕолоро - биһиги,

Симик, сэмэй кынаттара -

Сиэннэрэ буолаллар.

Орой-мэник саастарбыт

Кэтэһиилээх күнүнэн

Төрөөбүт күнү көрсүү,

Сүпсүлгэннээх үөрүүтүн

Билэн-көрөн улааппыт

Оҕолоро - биһиги.

Ырыа-мичик аргыстаах,

Күлэ-үөрэ мичээрдээх,

Аҕабыт барахсан

Матасыыкылга хатааһылатан,

Оҕо сааспыт үөрүүтүн

Тэҥҥэ үллэстэрин

Ахтан-санаан ааһарбыт

Табыгастаах буоллаҕа...

Оту-маһы туура тардар

Оҕо дьон мустаммыт, Аҕабыт сайылыгар

Ылгын кыыһа Ылгыдьаакка

Ыанньык ынахпытын сиэтэн,

Сири-буору сирэйдэнэр

Сыыс-бөх буоларын сөбүлүүр

Сибиинньэбитин соһон,

Биһиги дьиэ кэргэн

Сайылыы аттанарбыт.

Күн уотугар буһа-хата

Көрүлүү оонньуурбут,

Күлүмүрдүүр уулаах

Кэрэ таһаалаах Эбэбит барахсаҥҥа

Көрүлүү-нарылыы сырсарбыт,

Күн сыламыгар сылаанньыйан,

Күнү быһа сөтүөлүүрбүт.

Күөх сайын үгэнигэр

Күөх оту охсорбут,

Сир аһын кэмигэр

Сир астыы сүүрэрбит.

Көмүс күһүн кэлиитэ

Көмүс туораах кыргыттар,

Күҥҥэ көрбүт соҕотох уолунуун

Субурҕа бөҕөтүн субуйан,

Бугул бөҕөтүн оҥорон,

Өрөһөлүү оппутун кээһэрбит.

Омурҕаммыт быыһыгар

Отуубут минньигэс чэйин

Иһэ, сыппайа олорон,

Аҕабыт сонун-нуомас истэрэ...

Сиһин көннөрө таарыйа

Утуйан да ылара...

Тиэрэ түһэ сытан

Ырыа ыллыыр буолара...

Онтон эмискэ ойон туран

Үлэлии сүүрэрэ...

Оччоҕо биһиги эмиэ

Саппай уопсан барарбыт.

Күүстээх үлэ кэнниттэн

Сылайарын билбэккэ,

Айылҕа кэрэтигэр абылатан

Аҕабыт уолунуун балыктыыра,

Муҥхалыыра, туулуура,

Элбэх балык аҕаларын

Билигин даҕаны

Харахпар көрөбүн.

Быыс буллар эрэ

Балааккатын иһигэр

Илиис, кумааҕы тутан

Хомоҕой тылынан

Хоһоон тылларын наардыыра.

Атын миинээт

Ыллаабытынан барара,

Оҕуһун миинээт

Эһиэкэйдээн барара,

Оннук биһиги аҕабыт

Хоһоонньут аатырбыта...

Үлэ, хамнас үөһүгэр

Үлэлиири үөрэппитэ,

Үөрэх, билии чааһыгар

Үөрэнэри ирдиирэ.

Дьон-сэргэ ортотугар

Дьоһун дьон буолуохпутун

Дьоллоох олох үөһүгэр

Дьоннуун сэргэ сылдьыахпытын

Ис сүрэҕиттэн баҕарара...

Аҕабыт сырдык аата

Үйэлэргэ умнуллубат.

Өрүү саныы сылдьыахпыт

Аҕабыт мөссүөнүн!..

Быыбарга

Былыр-былыргыттан быыбарга
Быкаа оҕо эрдэхпиттэн,
Эһэлээх эбэм саҕаттан
Эйэлээх олох туһа диэн
Тэҥнээх быраап ылаарылар
Элэйбитэ эбээт тилэхтэрэ.

Сэбиэскэй былаас саҕана,
Сиэрдээх майгы баарына
Сүһүөх-сүһүөх сүүмэрдэммит
Сүдү дьонтон тыыллыбыт
Бары биир бастыҥ киһиэхэ
Биэрэрбит эбээт куоласпытын.

Онтон билигин хайдахпытый?
Хаппытаал былааһыгар халбарыйан
Хара дьайыылаах суолунан,
Халыҥ харчылаах бастыырыгар,
Уһун үптээх үүнэригэр
Үүрүллэн тиийэн кэллэхпит.

Былдьаһыктаах быыбар күнэ
Быата-туһаҕа тардыллара,
Оҕуруктаах өй оонньуура
Дуоһунас туһугар тутуһара,
Унньуктаах тарбах тардыһара
Чугаһаан тиийэн кэллэҕэ.

Алмаас халыҥ харчыта
Анаа-минээн айманнаҕа,
Бирисидиэн да минньигэс мэҥиэтэ
Биэтэгинэн бириискэнэн тэлгэннэҕэ,
Хаппытаал хааннаах хара хапкаана
Хайанан-аппанан аҥыйдаҕа.

Кырыыстаах обокко кыттыспыт,

Кыракый норуотун кылгаппыт
Собулҕа оҥорбут дьонуттан,
Солкуобай оҥорон таһаарбыт
Хаһыытыыр хааннаах хара суор
Хаппытаал хахайа кини этэ.

Кыракый норуотун иннигэр
Аарыма кыыл буолан арҕаһын бөгдьөппүт,
Аһыах-сиэх айылаах аһыытын ардьаппыт,
Баараҕай тутууну барытын суох гыммыт,
Сэбиэскэй былааһы сиҥнэрбит,
Силистиин-мутуктуун сиҥнэри кэрдибит.

Сергей Зверев 100 сааһыгар аналлаах оһуокай тыла

Мөлбөйөр сүүрүктээх,
Мөһүүрэлиир долгуннаах,
Бугул-таҕыл үөстэрдээх
Бүтэй Бүлүү эбэттэн,
Бүөмнээн бүгэн тахсыбыт,
Ыпсан кээһиэх айылаах,
Ыҕарыспыт хайалаах,
Халыҥ дьапта таастардаах,
Хаҥыл дохсун сүүрүктээх,
Хапчааннанар сирдэрдээх,
Ыгыл-тыгыл сүүрүктээх,
Ыраас сырдык уулардаах,
Ыраах бүтэр уһуктаах,
Ыгыатталыыр өрүскэ
Ыган түһэр төрдүгэр,
Ыаллыыр буолан олорбут
Ыырдык бултаан аһаабыт
Ыраас-сырдык ыллыктаах,
Ыччат-уруу дьоннордоох,
Ырыа-тойук аргыстаах
Систиир тыабыт киһитэ,
Ситиһиилээх булчута,
Сэргэйдиирэ Сибиэрэп
Сүүстүүр сааһын туолуута,
Сүһүөхтүүр бэйэбит
Сүгүрүйэн тураммыт
Эһиэкэйдиир үҥкүүтүн
Эдэр ыччат биһиги
Эккэ-хааҥҥа иҥэрэн
Эҥээрдэһэн эрэбит
Эһиэ-эһиэ эҺиэкэй
Оһуо-оһуо оһуокай.
Сүүрбэһистиир үйэҕэ
Сүһүөҕүгэр үктэнэн
Сүгүллэр үҥкүүһүт,
Доллоһутар тойуксут
Түбэй Дьаархан сиригэр
Төгүл төрүт ааттаммыт
Төгүрүөннээх алааска
Төрүттэнэн төрөөбүт,
Кылыһахтаах ырыалаах,
Кырыымпалыыр куоластаах
Кыыллыыр уола Сибиэрэп
Кыҥкыр-лыҥкыр ырыата
Кыырай халлаан үрдүнэн,
Кыталыктардыын кыттыһан
Кыҥкыначчы ылласпыт,
Чуордуу толуу тойуга
Лоҥкунатар куолаһа
Толоон-тумул аайыттан
Туруйалыын тутуһан
Доллоһуппут тойуга
Дуораан буолан чоргуйбут,
Ситиһиилээх булчута
Сэргэйдиирэ Сибиэрэп
Сүүстүүр сааһын туолуута
Сүһүөхтүүр бэйэбит
Сүгүрүйэн тураммыт
Эһиэкэйдиин үҥкүүтүҥ
Эдэр ыччат биһиги
Эккэ-хааҥҥа иҥэрэн
Эҥээрдэһэн эрэбит
Эһиэ-эһиэ эһиэкэй
Оһуо-оһуо оһуокай!
Сүһүөҕүгэр үктэнэн
Сүгүллэр үҥкүүһүт,
Күөгү көмүс күөмэйин
Көрүлэппит ырыата
Күөхтүүр халлаан аннынан,
Күндү хонуу үрдүнэн
Көйдүүр үтүө салгыҥҥа
Күөрэгэйдиин көрсүспүт,
Куруҥ тыаҕа дьэ тахсан
Куобах бултуу да сылдьан
Курулатар ардахтан,
Куугунатар силлиэттэн
Хоһоон бэрдин хомуйар,
Тууттуур хайыһар аттанан
Туруук Дьааҥы үрдүнэн
Туртас да бултуу сылдьан
Туруорулуур сыырдарын
Чочумааһын үрдүгэр
Тохтоон тойук туойбута
Дуорааннара хомуллан
Тоҕус үйэ тухары
Тоҥнуур тоһоҕо төбөтүгэр
Чоргуйаахтыы туруохтун,
Эһиэкэйдиир эһиэкэй
Оһуокайдыыр оһуокай!
Сэһэннэргэ киирбиччэ
Сэргэйдиирэ Сибиэрэп
Сиэлбит-хаампыт сирдэрэ
Сиргэ ыспыт сиэмэтэ
Сиэйэлэртэн ситимнээн
Сирдиир дойду үрдүнэн
Сириэдийэ чэлгийдэ,
Ситэн-тупсан тэнийдэ.
Буортан ылбыт булуута
Бордоҥнортон буоһалаан
Булбут-айбыт хоһооно,
Муударастаан оҥорбут
Мунньа туппут үҥкүүтэ
Москуобаҕа тиийбитэ,
Ыраас ыллык суолунан
Ыҥыыр аттаах да иһэн
Ыра-баҕа санаатын
Ыччат дьонун иннигэр
Ыллаан туойан ааспыта.
Ыраах-чугас ыччата
Ыҥырталыы турдаҕа
Самнан биэрбэт саргылаах
Саха бастыҥ оонньуута
Сайсарыбыт саҕаттан
Саҕаланан кэлбитэ.
Саастыыр үйэ тухары
Сайда-үүнэ туруохтун,
Охтон биэрбэт утумнаах
Урааҥхайдыыр сахаттан
Олохтонон дьэ кэлбит
Омоҕойтон төрүттээх
Оһуокайдыыр оонньууну
Олоҕуттан эспэккэ
Утумнарын уһатан
Оонньотолуу туруохтун,
Оһуо-оһуо оһуокай
Эһиэ-эһиэ эһиэкэй!
Сүүрбэһистиир үйэҕэ
Сүһүөҕэр үктэммит
Сүдү талаан туһугар
Сүүстүүр сааһын аатыгар
Сураҕырбыт Сунтаарга
Сүгүрүллэн дьэ ааһар
Сүүнэ тутуу туруохтаах.