Филиппова Ида Прокопьевна
Филиппова Ида Прокопьевна
Мин 1933 сыллаахха олунньу 12 күнүгэр Сунтаар оройуонугар Күүкэй нэhилиэгэр кө5өрөн көстөр хайалардаах, күлүмүрдэс уулардаах Күүкэй эбэ хотун ар5аа эӊээригэр Толоон диэн алааска төрөөбүтүм. А5ам (тээтэм диэччибин) Уйбаанык диэн икки уоллаах төрүт бу сир охтоо5о, маамам Элгээйи сэлиэнньэтин утары өрүс уӊуор Тириэтэй диэн ааттыыр сирдэригэр олорор Баhылай Өндүрүөйэп диэн киhи ииппит кыыhа холбоhон ыал буолбуттар.
Аба5ам Көстөкүүн (а5ам убайа) Күүкэй олохтоо5о Тэллэй (Харитоновтар) о5онньор кыыhын ылан икки о5олонон (Афоня, Люба) бары бииргэ олорбуппут. Аба5ам эдэриттэн аӊаар өттүнэн сал5а буолан ыалдьан үлэ-хамнас, дьиэ-уот тэрээhинэ диэни билбэтэх киhи этэ. Оттон ийэлэрэ Любатын төрөөт өлбүтэ. Өлөрүгэр кыыhы ким көрөргө биэрээриӊ, уолу бэйэ5ит илдьэ сылдьаарын диэн кэриэhин этэн барбыт. Онон Любаны о5ото суох ыал ылан ииппиттэр, ииппит дьоно алталаа5ар өлөн хаалан биhиэхэ төптөрү кэлбитэ.
Оттон мин дьоммор инники түөрт о5о төрөөн өлбүттэрин кэннэ бэhистэрэ мин үhүбүн. Иккилэрин-үстэрин ааhа-ааhа баас буолан баран испиттэр. Мин эмиэ бааhыран эрэйдиирим иhин бу да кыыс өлөрө буолуо диир этим диирэ маамам. Онтулара хата өлбөккө, инчэ5эй тирбэ5э быстыбатынан син арыый буолан, Борукуоппай уонна Маарыйа Билиикэптэр со5отох кыыстара а5ай буолан харахтарын уутун сотто5ум.
Хойукка дылы баас бө5ө буолан эрэйдиирим иhин маамам улахан кистэлэӊнээх эбит, арааhа а5ам ону билбэккэ бараахтаабыт буолуохтаах.
Ол маннык эбит, кимтэн истибиппин өйдөөбөппүн. А5ам Сиэйэ сельпо ма5аhыыныгар атыыhытынан үлэлии киирбит, убайым 3-с кылааска үөрэнэ эмиэ киирбит. Ол кэмӊэ маамам Сиэйэ тыатыгар олорор Чыамаhын диэн ойууну кистэлэӊинэн ыӊыран а5алан о5о уйата оӊотторон кыырдарбыт үhү. Ол о5о уйатын сайыӊӊы титииккэ долбуурга уурулла сылдьарын көрөр этибит. Хойут оскуола5а үөрэнэ сылдьан сайын буолла да бөhүөлэктэн өтөхпүтүн кэрийэн, баран оонньуур буоларбыт. Толооӊӊо барабыт диэн көӊүллэттэххэ титииккэ сылдьымаӊ, ону-маны алдьатымаӊдиэн бобуу бө5ө буолара. Ону истиэхпит дуо, хата сэтэрэн туран киирэн көрөр этибит. Кыра мас хопто5о эӊин араас хара, күөх өӊнөөх о5уруолаах оӊоhук баара, ону көрөрбүт, о5уруотугар ымсыырарбыт да оннугар ууран кээhээччибит. Ол бааhырар ыарыым хойут да бэрт эрэйи көрдөрбүтэ.
А5ам аймахтарын туhунан олох билбэт эбиппин. Арай Сэргиэйэптэр Сэмэн, Билиип диэннэр баалларын билэбин да билигин ким да суох. Арай Күүкэйгэ Прокопий Филиппович диэн 90-тан тахсыбыт учуутал баар, эдьиийин о5олоро Сиэйэ5э икки уол, биир кыыс бааллар уонна кыра кыыс Күүкэй начальнай кылаас учуутала.
Оттон маамам дьиӊнээх бииргэ төрөөбүттэрэ алта уол, үс кыыс эбит.
Сүөдэр диэн убайа Сүөкүлэ диэн кэргэниттэн Дуня диэн биир кыыстаах. Кини сэттэ о5олонон баран өлбүтэ ыраатта. Тамара диэн кыыhа Сунтаарга олорор үс о5олоох, администрация үлэhитэ. Баhайыып Күүкэйгэ көрсөн кэпсэппитэ, хаhан эрэ Элгээйилэр кэлэн гастроллаан аймахтарбыт хонон барбыттара, онно көрбүтүн саныыр эбит, бэйэтэ кэлэн кэпсэтэн билсибиппит. Сүөдэр иккис кэргэниттэн Баһылай диэн көмүс ууһа уоллаах эбит да өлбүт. Маамам бара сырыттаҕына үрүң көмүстэн холууп оңорбутун бэлэхтээбит эбит. Ваня Трофимов – Сүөдэр сиэнэ.
Дьөгүөр кэргэнэ Ааныска биир уоллаахтар, кэргэнэ суох 30-чата буолбут.
Дьөгүөр II, Мэхээлэ кэргэнэ суох бараахтабыттар. Ньукулай кэнники көрбөт буолбут – Люба диэн кыыстааҕа икки оҕолоох үһү, бэйэтэ өлбүт.
Уйбаан диэнтэн Евдокия Ивановна түөрт оҕолоох бэйэтэ сэриигэ өлбүт. Лида, Лариса, Афоня, Ваня бары үлэһиттэр.
Суоппуйа, Настааччыйа диэн эдьиийдэрин оҕолорун туһунан билбэт эбиппин. Онон мамам о5ото суох баай аймаҕар иитиллибит буолан, бииргэ төрөөбүттэрин кытта улаханнык алтыспатах. Ол оннугар бииргэ иитиллибит быраатын Баһыкканы (Аня Верхоянскай эһэтэ), Соняны (Виталий, Степа маамалара), Өндүрүүскэни (Капа эдьиий аҕата) ордук санаталыыра.
Итинэн мамам аймахтарын туһунан итинник эрэ туһумурдатабын. Ийэтин өттүнэн аймахтара элбэх буолуохтаахтар.
Улаханнык сылдьыспат буолан, билэттээбэккин, ыйыталаспаккын, хата, хойут ити таайдарбын биирдиитэ сылдьан тыыннаахтарыгар көрөттөөн хаалбытым.
Оскуолаҕа киириэхпэр дылы Толооммутугар олорбуппут. Чугас ыалларбыт оҕолорун кытта оонньоон мөҕүллэрим элбэх буолара, олортон билигин иккиэйэх эрэ киһи ордон сылдьар.
Сэрии иннинэ таайым аах биһиэхэ көһөн кэлбиттэрэ. Онтон ыла хайа өлөн-сүтэн арахсыахпытыгар дылы бары бииргэ олорбуппут.
Сэрии буолбут сылыгар оруобуна оскуолаҕа киирбитим. Маңнайгы учууталбын Андрей Осиповиһы, ол саҕана үлэлээбит учууталларбын олус күндүтүк саныыбын. Төһө да тоңон, аччыктаан үөрэммит оскуолам, үөрэппит учууталларым, пионер баһаатайым хаһан да умнуллубат гына өйбөр, сүрэхпэр хатанан хаалбыттар. Оскуолабыт тыанан (саас, күһүн) 3-хас биэрэстэ бара буолуо, оттон кыһын күөлбүт тоңноҕуна чугаһыыр. Сэрии буолан тэтэрээт, суруйар тэрил суоҕа эрэйдээх этэ. Кинигэ быыһыгар (учуутал көңүллээтэҕинэ) сурунарбыт, чэрэниилэ суох буолан, химическэй харандаас үөһүн ууга суурайан, эбэтэр оһох курунньугун ууга буккуйан суруна сатыырбыт. Кураан буолан, от бурдук үүммэккэ аччыктааһын буолбута, ол үрдүгэр араас ыарыы хуор, тиип (ис ыарыыта), көкүлүүс, скарлатина өрө турбута.
Ол да буоллар син үөрэнэн начальнай кылааһы бүтэрбиппит. Үһүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына, аҕам трудовой фронт диэн Тиксиигэ балык булдугар барбыта, хараҕынан мөлтөх диэн сэриигэ барбатаҕа, онон таайым ааҕы кытта буккуһан син олорбуппут. Үөрэх бүттэ да окко, үүммэтэх да буоллар бурдукка үлэлиирбит. Убайым сэттэ кылааһы бүтэрэн, Бүлүүгэ үөрэммитэ.
Бэһис кылаастан Сиэйэҕэ үөрэммитим. Сэрии бүппүтэ да олохпут олус тупсубатаҕа. Биһиги колхуос оҕолоро уонча буолан биир дьиэҕэ олорорбут, уубутун, маспытын бэлэмниир эмиэ элбэх оҕолоох ыал олорсоро. Нэдиэлэҕэ сиир лэппиэскэбитин ыла субуота аайы киэһэ уруок кэнниттэн дьиэбитигэр тахсарбыт уонна үс лэппиэскэ, үс кырбас эппитин сүгэн өрөбүлгэ төннөрбүт. Ол аата бурдук-от син үүнэр буолан хата оччо аһылыктаах буоллахпыт. Кэмпиэт, саахар диэни түһээн да баттаппат буоллахпыт, ол-бу бырааһынньык дьуолка, маскарат диэни билиэхпит дуо этэ. Сэттис кылааска Ньурбаҕа Капалаахха олорон үөрэммитим. Онтон Сунтаарга үөрэнэн онуһу 1952 сыллаахха бүтэрээт, куоракка институкка киирбитим. Онуһу бүтэрэн кэлэрбэр аҕам дэлби ыалдьыбыт этэ. Ол гынан баран аны уон сылынан өлүөм, билигин өлбөппүн, түүлбэр оннук эппиттэрэ диэбитэ. Мамам быйыл үөрэххэ барбатын, үлэлээн баран бардын диэбитин быйыл барбата ди, хаалан хааллаҕа, эбэһээт барыаҕа диэн тэрийэн ыыппыттара. Убайым училищены бүтэрэн учуутал буолбута. Ол уоппускатын харчытынан борокуотунан барбытым. Күһүн атырдьах ыйыгар аҕам өлбүтүн туһунан сурук туппутум. Оттон абаҕам олох хойут өлбүтэ. Убайым Бордоң оскуолатыгар дириэктэринэн үлэлии сырыттаҕына, онно илдьибиттэрэ мамам онно баран уолун аһын астыы көспүт этэ, онон абаҕам Бордоңңо, аҕам дойдутугар хараллыбыттара. Оттон таайым Баһыкка Баһылай Баһылаайабыс Күүкэйгэ, саңаһым Мотурууна кыыһыгар Анфисаҕа баран, Верхоянскайга, маама Ньурба Өңөлдьөтүгэр харалыннылар.
Бу олорбут олохпор биир ахтар саныыр киһим убайым Афоня – Афанасий Константинович буолар. Кыра эрдэхтэн бииргэ улаатан, бииргэ сүүрэн-көтөн убай, балыс дэһэн улааттахпыт. Бүлүүнү бүтэрэн, үлэлии-үлэлии кэтэхтэн үөрэнэн пед. институт историческай отделениетын бүтэрэн, историк идэлээх учуутал буолбута. Бастаан Түбэй Дьаархаңңа кыра кылаастарга учууталлаабыта, онтон Кутана5а историгынан үлэлии сырыттаҕына Бордоң оскуолатыгар дириэктэринэн анаабыттарыгар барбыта. Онно үлэлии сылдьан Настя диэн миигин кытта онуһу бүтэрбит ветврач идэлээх кыыһы кытта холбоһон ыал буолбута. Онтон Сунтаарга көһөн киирэн дьиэ-уот туттан олорбуттара, түөрт оҕоломмуттара, биир кыыс, үс уол. Люба убайыгар сылдьан, 9-с кылаас кэнниттэн биһиэхэ кэлбитэ, библиотекаҕа үлэлии сылдьан ыалдьан бэс чагдаҕа санаторийга сылдьан Бүлүү уолугар кэргэн тахсан, Халымаҕа үлэлии барбыттара.
Мин үөрэнэрим тухары убайым ый аайы харчы ыытара, кэлэр-барар бырайыаһым эмиэ кини үбэ буолара. Аҕам өлбүтүн кэннэ ийэм миигин үптээн-харчылаан үөрэттэрэр кыаҕа суоҕа. Онон үөрэнэн үлэһит буоларбын хааччыйбыт убайым барахсан буоллаҕа. Улахан уола биһиэхэ кэлэн үлэлээн баран, үөрэнэн дойдутугар быраатынан олоророллор.
Убайбар төлөммөтөх иэстээхпин. Эмиэ орто саастарыгар кэргэниниин утуу-субуу олохтон бараахтаабыттара. Люба кэргэнин, уол оҕотун ууга сүтэрэн, Кириэстээххэ олорон суох буолта. Кыыһа Надя хата үс кыыстаах, кэргэннээх сиэннэрдээх этэңңэ олороллор. Аҕам өттүнэн саамай чугас аймахтарым кинилэр эрэ ордон хааллылар.
Үөрэхпин бүтэрэн кэлээт Өңөлдьөҕө 1958 сыллаахха Никитин Николай Иннокентьевиһы кытта холбоһон ыал буолбуппут. Папабыт эмиэ бэйэм курдук соҕотох ийэ уола. Сэрии сылыгар эмиэ аччыктаан, тоңон-хатан эрэй бөҕөнөн киһи буолбут. Бииргэ төрөөбүтэ диэн суох. Икки бырааттана сылдьыбыта иккиэн ааспыттар. Бэйэтин эрэйдээх оҕо сааһын туһунан улаханнык тэнитэн кэпсээбэт этэ. Эбэбит Огдооччуйа хам-түм кэпсиирэ. Тохсус кылаас кэнниттэн оскуолаҕа үлэлээн иһэн аармыйаҕа барбыт. Кытайынан, Казахстанынан сулууспалаан 1956 сыллаахха күһүн кэлбитэ. Кэлээт кулууп сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Нэһилиэгин иһигэр оскуолаҕа сопхуоһунан, фермаҕа субай сүөһү биригэдьииринэн, сэбиэт председателинэн бүтэһигэр смешаннай маҕаһыын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Ханнык баҕарар үлэтигэр ситиһиилээхтик үлэлиир буолан, дьонун-сэргэтин махталын ылара, үлэлээбит тэрилтэлэрэ да үрдүктүк сыаналыыллара, үлэ ударнига буолан ол саҕана мотоцикл, массыына фондатынан наҕараадаламмыта. Дьылҕата уһун олоҕу анаабатах буолан, күөгэйэр күнүгэр сылдьан ыарахан ыарыыттан 50-нун да ситэри олорбокко, оҕолорун ситэри улаатыннартаабакка олохтон барбыта быйыл 40 сылын туолуо. Ийэтэ эмиэ уһаабатаҕа, 1958 сыллаахха өлбүтэ.
Оттон мин 41 сыл улэлээн баран сынньалаң олоххо, пенсияҕа олорбутум ыраатта. Орто сиэринэн үлэлээн РФ үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара бочуоттаах аакка тиксэн, «Учительская слава» диэн бэлиэ значогу иилинэн, оҕолорбун, сиэннэрбин, хос сиэннэрбин, хос-хос сиэн көрөн дьоллонон 90 сааспар үктэнним.
1957 сыллаахха Өңөлдьөҕө бастакы комсомольскай сыбаайба диэни тэрийбиппит. Нэһилиэк дьоно үксэ да кэриэтэ сылдьыбыта быһылааҕа. Ол-бу ыңырыы сурук, открытка эңин суруйбуппутун өйдөөбөппүн, эгэ кийиит сыбаайбатын таңаһын туһунан түң тыаҕа олорор дьоңңо өйбүтүгэр да охсуллан ааспатаҕа. Мин сырдык фиолетовай өңнөөх студенныы сылдьан кэппит ырбаахылааҕым, папабыт маңан булууһалаах, хара пиджактааҕа. Ити сыл сааһыгар балтараа тыһыынчаҕа Чохоол диэн оҕонньортон Эбэҕэ турар дьиэтин (билигин чараан) атыылаһан, көһөрөн аҕалан туттаран, күһүн үлэлээбит дьоммутун ааттаах улахан улар этинэн малааһыннаан көһөн киирбиппит. Онуоха дылы абаҕабыт аахха Иванов Дмитрий Михайловичтаахха олорбуппут. Дьиңинэн эбэбит аймаҕа таай буолуохтаах этэ да абаҕалаахпыт диэн ааттыырбыт. Эбэбитинэн үс киһиэхэ киэң-куоң дьиэ этэ, онтон-мантан хомуһан остуол, олоппос, мас орон, атыыласпыт тимир ороммут дьиэбит миэбэлэ этилэр. Онтон туспа олордохпут иккис сылыгар дьоммут ынах биэрэн, хотон туттан, сүөһүлэнэн барбыппыт. Эбэбит көрөрө, мин хаһаайка саңа ынах ыырга үөрэммитим.
Бастакы уолбут ахсынньы аам-даам тымныытыгар, саңа дьыл иннинэ аҕай төрөөбүтүн папата аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыт табаарыһын аатын биэрэбит диэн Роллан диэн ааттаабыта. Онтон иккис уолу ити ааты дьүөрэлии Роман диэххэ уонна эн фамилияҕынан суруттарыахха диэн Билиикэп диэн буолбута.
Ити курдук сыры-сыллата оҕолор кэлэн испиттэрэ эбэлээх буолан оскуолаҕа эрэйэ суох сырыттаҕым, үүтэ суох куһаҕан ийэ этим, ынах үүтүнэн улаатыннартаабыппыт.
Оскуолаҕа үлэң таһынан араас общественнай үлэ олус элбэх буолара. Бастаан кэллэҕим сыл пионер баһаатайынан үлэлээбитим. Ол саҕана агитационнай үлэ нэһилиэнньэҕэ элбэхтик ыытыллара. Фермаҕа агитаторынан, партия историятын эдэр ыччакка үөрэтэр пропагандиһынан, оскуолаҕа профсоюз бэрэсэдээтэлинэн, кассирынан үлэлээбитим. Төрөппүттэргэ лекторийдар, бырааһынньык аайы дакылааттар, оҕолор сынньалаң киэһэлэрин ыытарга бэсиэдэлэр барыта учууталлар уочаратынан ыытар үлэлэрэ буолара.
Өссө билиңңиттэн түөлбэлэр үлэлэрин учуутал эрэ салайар диэн эмиэ сүктэрэллэрэ.
Оттон дьиэҕэр хаһаайка үлэтин түбүгэ кэтэһэрэ, ону ааҕа да барыллыбат. Оҕолор улаатан истэхтэрин аайы уочаратынан иһит, дьиэ сууйан, бырааттарын көрсөн, уу хаар, мас-от бэлэмнэһэн көмө дьон буолаллара. Сунтаар эбэбит диэн ааттанар мин ийэм кэлэн син өр олорон, хос сиэннэриттэн Аленаны, Альбинаны көрсөн баран бараахтаабыта. Оҕолор оскуолаҕа үөрэнэллэригэр ийэ, аҕа көмөтө суох ааҕар, суруйар буолан биһигини түбүгүрдүбэтэхтэрэ. Папабыт суох буолтун кэннэ уолаттар үлэлии-үлэлии дьиэ үлэтин көрөн, бултаан-алтаан ыал тэңинэн олорбуппут.
Кыргыттар оскуола кэнниттэн иккилии сыл фермаҕа дояркалаан баран үөрэххэ барбыттара. Кыралар өссө да оскуола дьоно этилэр.
Мин 41 сыл Өҥөлдьө орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан үлэлээбитим. «Отличник просвещения РФ» знагынан, Учууталлар учууталлара, «Слава Учителю» знагынан бэлиэтэммитим. Марха нэһилиэгин бочуоттаах олохтоо5унабын, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэбин.
Олохпун, а5аларын оло5ун ситэри олорбото5ун о5олоро, 34 сиэнэ, 48 хос сиэннэрэ уонна биир хос-хос сиэнэ сал5ыыллар. Өссө да элбии, тэнийэ туруохтара.
Мин 1933 сыллаахха олунньу 12 күнүгэр Сунтаар оройуонугар Күүкэй нэhилиэгэр кө5өрөн көстөр хайалардаах, күлүмүрдэс уулардаах Күүкэй эбэ хотун ар5аа эӊээригэр Толоон диэн алааска төрөөбүтүм. А5ам (тээтэм диэччибин) Уйбаанык диэн икки уоллаах төрүт бу сир охтоо5о, маамам Элгээйи сэлиэнньэтин утары өрүс уӊуор Тириэтэй диэн ааттыыр сирдэригэр олорор Баhылай Өндүрүөйэп диэн киhи ииппит кыыhа холбоhон ыал буолбуттар.
Аба5ам Көстөкүүн (а5ам убайа) Күүкэй олохтоо5о Тэллэй (Харитоновтар) о5онньор кыыhын ылан икки о5олонон (Афоня, Люба) бары бииргэ олорбуппут. Аба5ам эдэриттэн аӊаар өттүнэн сал5а буолан ыалдьан үлэ-хамнас, дьиэ-уот тэрээhинэ диэни билбэтэх киhи этэ. Оттон ийэлэрэ Любатын төрөөт өлбүтэ. Өлөрүгэр кыыhы ким көрөргө биэрээриӊ, уолу бэйэ5ит илдьэ сылдьаарын диэн кэриэhин этэн барбыт. Онон Любаны о5ото суох ыал ылан ииппиттэр, ииппит дьоно алталаа5ар өлөн хаалан биhиэхэ төптөрү кэлбитэ.
Оттон мин дьоммор инники түөрт о5о төрөөн өлбүттэрин кэннэ бэhистэрэ мин үhүбүн. Иккилэрин-үстэрин ааhа-ааhа баас буолан баран испиттэр. Мин эмиэ бааhыран эрэйдиирим иhин бу да кыыс өлөрө буолуо диир этим диирэ маамам. Онтулара хата өлбөккө, инчэ5эй тирбэ5э быстыбатынан син арыый буолан, Борукуоппай уонна Маарыйа Билиикэптэр со5отох кыыстара а5ай буолан харахтарын уутун сотто5ум.
Хойукка дылы баас бө5ө буолан эрэйдиирим иhин маамам улахан кистэлэӊнээх эбит, арааhа а5ам ону билбэккэ бараахтаабыт буолуохтаах.
Ол маннык эбит, кимтэн истибиппин өйдөөбөппүн. А5ам Сиэйэ сельпо ма5аhыыныгар атыыhытынан үлэлии киирбит, убайым 3-с кылааска үөрэнэ эмиэ киирбит. Ол кэмӊэ маамам Сиэйэ тыатыгар олорор Чыамаhын диэн ойууну кистэлэӊинэн ыӊыран а5алан о5о уйата оӊотторон кыырдарбыт үhү. Ол о5о уйатын сайыӊӊы титииккэ долбуурга уурулла сылдьарын көрөр этибит. Хойут оскуола5а үөрэнэ сылдьан сайын буолла да бөhүөлэктэн өтөхпүтүн кэрийэн, баран оонньуур буоларбыт. Толооӊӊо барабыт диэн көӊүллэттэххэ титииккэ сылдьымаӊ, ону-маны алдьатымаӊдиэн бобуу бө5ө буолара. Ону истиэхпит дуо, хата сэтэрэн туран киирэн көрөр этибит. Кыра мас хопто5о эӊин араас хара, күөх өӊнөөх о5уруолаах оӊоhук баара, ону көрөрбүт, о5уруотугар ымсыырарбыт да оннугар ууран кээhээччибит. Ол бааhырар ыарыым хойут да бэрт эрэйи көрдөрбүтэ.
А5ам аймахтарын туhунан олох билбэт эбиппин. Арай Сэргиэйэптэр Сэмэн, Билиип диэннэр баалларын билэбин да билигин ким да суох. Арай Күүкэйгэ Прокопий Филиппович диэн 90-тан тахсыбыт учуутал баар, эдьиийин о5олоро Сиэйэ5э икки уол, биир кыыс бааллар уонна кыра кыыс Күүкэй начальнай кылаас учуутала.
Оттон маамам дьиӊнээх бииргэ төрөөбүттэрэ алта уол, үс кыыс эбит.
Сүөдэр диэн убайа Сүөкүлэ диэн кэргэниттэн Дуня диэн биир кыыстаах. Кини сэттэ о5олонон баран өлбүтэ ыраатта. Тамара диэн кыыhа Сунтаарга олорор үс о5олоох, администрация үлэhитэ. Баhайыып Күүкэйгэ көрсөн кэпсэппитэ, хаhан эрэ Элгээйилэр кэлэн гастроллаан аймахтарбыт хонон барбыттара, онно көрбүтүн саныыр эбит, бэйэтэ кэлэн кэпсэтэн билсибиппит. Сүөдэр иккис кэргэниттэн Баһылай диэн көмүс ууһа уоллаах эбит да өлбүт. Маамам бара сырыттаҕына үрүң көмүстэн холууп оңорбутун бэлэхтээбит эбит. Ваня Трофимов – Сүөдэр сиэнэ.
Дьөгүөр кэргэнэ Ааныска биир уоллаахтар, кэргэнэ суох 30-чата буолбут.
Дьөгүөр II, Мэхээлэ кэргэнэ суох бараахтабыттар. Ньукулай кэнники көрбөт буолбут – Люба диэн кыыстааҕа икки оҕолоох үһү, бэйэтэ өлбүт.
Уйбаан диэнтэн Евдокия Ивановна түөрт оҕолоох бэйэтэ сэриигэ өлбүт. Лида, Лариса, Афоня, Ваня бары үлэһиттэр.
Суоппуйа, Настааччыйа диэн эдьиийдэрин оҕолорун туһунан билбэт эбиппин. Онон мамам о5ото суох баай аймаҕар иитиллибит буолан, бииргэ төрөөбүттэрин кытта улаханнык алтыспатах. Ол оннугар бииргэ иитиллибит быраатын Баһыкканы (Аня Верхоянскай эһэтэ), Соняны (Виталий, Степа маамалара), Өндүрүүскэни (Капа эдьиий аҕата) ордук санаталыыра.
Итинэн мамам аймахтарын туһунан итинник эрэ туһумурдатабын. Ийэтин өттүнэн аймахтара элбэх буолуохтаахтар.
Улаханнык сылдьыспат буолан, билэттээбэккин, ыйыталаспаккын, хата, хойут ити таайдарбын биирдиитэ сылдьан тыыннаахтарыгар көрөттөөн хаалбытым.
Оскуолаҕа киириэхпэр дылы Толооммутугар олорбуппут. Чугас ыалларбыт оҕолорун кытта оонньоон мөҕүллэрим элбэх буолара, олортон билигин иккиэйэх эрэ киһи ордон сылдьар.
Сэрии иннинэ таайым аах биһиэхэ көһөн кэлбиттэрэ. Онтон ыла хайа өлөн-сүтэн арахсыахпытыгар дылы бары бииргэ олорбуппут.
Сэрии буолбут сылыгар оруобуна оскуолаҕа киирбитим. Маңнайгы учууталбын Андрей Осиповиһы, ол саҕана үлэлээбит учууталларбын олус күндүтүк саныыбын. Төһө да тоңон, аччыктаан үөрэммит оскуолам, үөрэппит учууталларым, пионер баһаатайым хаһан да умнуллубат гына өйбөр, сүрэхпэр хатанан хаалбыттар. Оскуолабыт тыанан (саас, күһүн) 3-хас биэрэстэ бара буолуо, оттон кыһын күөлбүт тоңноҕуна чугаһыыр. Сэрии буолан тэтэрээт, суруйар тэрил суоҕа эрэйдээх этэ. Кинигэ быыһыгар (учуутал көңүллээтэҕинэ) сурунарбыт, чэрэниилэ суох буолан, химическэй харандаас үөһүн ууга суурайан, эбэтэр оһох курунньугун ууга буккуйан суруна сатыырбыт. Кураан буолан, от бурдук үүммэккэ аччыктааһын буолбута, ол үрдүгэр араас ыарыы хуор, тиип (ис ыарыыта), көкүлүүс, скарлатина өрө турбута.
Ол да буоллар син үөрэнэн начальнай кылааһы бүтэрбиппит. Үһүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына, аҕам трудовой фронт диэн Тиксиигэ балык булдугар барбыта, хараҕынан мөлтөх диэн сэриигэ барбатаҕа, онон таайым ааҕы кытта буккуһан син олорбуппут. Үөрэх бүттэ да окко, үүммэтэх да буоллар бурдукка үлэлиирбит. Убайым сэттэ кылааһы бүтэрэн, Бүлүүгэ үөрэммитэ.
Бэһис кылаастан Сиэйэҕэ үөрэммитим. Сэрии бүппүтэ да олохпут олус тупсубатаҕа. Биһиги колхуос оҕолоро уонча буолан биир дьиэҕэ олорорбут, уубутун, маспытын бэлэмниир эмиэ элбэх оҕолоох ыал олорсоро. Нэдиэлэҕэ сиир лэппиэскэбитин ыла субуота аайы киэһэ уруок кэнниттэн дьиэбитигэр тахсарбыт уонна үс лэппиэскэ, үс кырбас эппитин сүгэн өрөбүлгэ төннөрбүт. Ол аата бурдук-от син үүнэр буолан хата оччо аһылыктаах буоллахпыт. Кэмпиэт, саахар диэни түһээн да баттаппат буоллахпыт, ол-бу бырааһынньык дьуолка, маскарат диэни билиэхпит дуо этэ. Сэттис кылааска Ньурбаҕа Капалаахха олорон үөрэммитим. Онтон Сунтаарга үөрэнэн онуһу 1952 сыллаахха бүтэрээт, куоракка институкка киирбитим. Онуһу бүтэрэн кэлэрбэр аҕам дэлби ыалдьыбыт этэ. Ол гынан баран аны уон сылынан өлүөм, билигин өлбөппүн, түүлбэр оннук эппиттэрэ диэбитэ. Мамам быйыл үөрэххэ барбатын, үлэлээн баран бардын диэбитин быйыл барбата ди, хаалан хааллаҕа, эбэһээт барыаҕа диэн тэрийэн ыыппыттара. Убайым училищены бүтэрэн учуутал буолбута. Ол уоппускатын харчытынан борокуотунан барбытым. Күһүн атырдьах ыйыгар аҕам өлбүтүн туһунан сурук туппутум. Оттон абаҕам олох хойут өлбүтэ. Убайым Бордоң оскуолатыгар дириэктэринэн үлэлии сырыттаҕына, онно илдьибиттэрэ мамам онно баран уолун аһын астыы көспүт этэ, онон абаҕам Бордоңңо, аҕам дойдутугар хараллыбыттара. Оттон таайым Баһыкка Баһылай Баһылаайабыс Күүкэйгэ, саңаһым Мотурууна кыыһыгар Анфисаҕа баран, Верхоянскайга, маама Ньурба Өңөлдьөтүгэр харалыннылар.
Бу олорбут олохпор биир ахтар саныыр киһим убайым Афоня – Афанасий Константинович буолар. Кыра эрдэхтэн бииргэ улаатан, бииргэ сүүрэн-көтөн убай, балыс дэһэн улааттахпыт. Бүлүүнү бүтэрэн, үлэлии-үлэлии кэтэхтэн үөрэнэн пед. институт историческай отделениетын бүтэрэн, историк идэлээх учуутал буолбута. Бастаан Түбэй Дьаархаңңа кыра кылаастарга учууталлаабыта, онтон Кутана5а историгынан үлэлии сырыттаҕына Бордоң оскуолатыгар дириэктэринэн анаабыттарыгар барбыта. Онно үлэлии сылдьан Настя диэн миигин кытта онуһу бүтэрбит ветврач идэлээх кыыһы кытта холбоһон ыал буолбута. Онтон Сунтаарга көһөн киирэн дьиэ-уот туттан олорбуттара, түөрт оҕоломмуттара, биир кыыс, үс уол. Люба убайыгар сылдьан, 9-с кылаас кэнниттэн биһиэхэ кэлбитэ, библиотекаҕа үлэлии сылдьан ыалдьан бэс чагдаҕа санаторийга сылдьан Бүлүү уолугар кэргэн тахсан, Халымаҕа үлэлии барбыттара.
Мин үөрэнэрим тухары убайым ый аайы харчы ыытара, кэлэр-барар бырайыаһым эмиэ кини үбэ буолара. Аҕам өлбүтүн кэннэ ийэм миигин үптээн-харчылаан үөрэттэрэр кыаҕа суоҕа. Онон үөрэнэн үлэһит буоларбын хааччыйбыт убайым барахсан буоллаҕа. Улахан уола биһиэхэ кэлэн үлэлээн баран, үөрэнэн дойдутугар быраатынан олоророллор.
Убайбар төлөммөтөх иэстээхпин. Эмиэ орто саастарыгар кэргэниниин утуу-субуу олохтон бараахтаабыттара. Люба кэргэнин, уол оҕотун ууга сүтэрэн, Кириэстээххэ олорон суох буолта. Кыыһа Надя хата үс кыыстаах, кэргэннээх сиэннэрдээх этэңңэ олороллор. Аҕам өттүнэн саамай чугас аймахтарым кинилэр эрэ ордон хааллылар.
Үөрэхпин бүтэрэн кэлээт Өңөлдьөҕө 1958 сыллаахха Никитин Николай Иннокентьевиһы кытта холбоһон ыал буолбуппут. Папабыт эмиэ бэйэм курдук соҕотох ийэ уола. Сэрии сылыгар эмиэ аччыктаан, тоңон-хатан эрэй бөҕөнөн киһи буолбут. Бииргэ төрөөбүтэ диэн суох. Икки бырааттана сылдьыбыта иккиэн ааспыттар. Бэйэтин эрэйдээх оҕо сааһын туһунан улаханнык тэнитэн кэпсээбэт этэ. Эбэбит Огдооччуйа хам-түм кэпсиирэ. Тохсус кылаас кэнниттэн оскуолаҕа үлэлээн иһэн аармыйаҕа барбыт. Кытайынан, Казахстанынан сулууспалаан 1956 сыллаахха күһүн кэлбитэ. Кэлээт кулууп сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Нэһилиэгин иһигэр оскуолаҕа сопхуоһунан, фермаҕа субай сүөһү биригэдьииринэн, сэбиэт председателинэн бүтэһигэр смешаннай маҕаһыын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Ханнык баҕарар үлэтигэр ситиһиилээхтик үлэлиир буолан, дьонун-сэргэтин махталын ылара, үлэлээбит тэрилтэлэрэ да үрдүктүк сыаналыыллара, үлэ ударнига буолан ол саҕана мотоцикл, массыына фондатынан наҕараадаламмыта. Дьылҕата уһун олоҕу анаабатах буолан, күөгэйэр күнүгэр сылдьан ыарахан ыарыыттан 50-нун да ситэри олорбокко, оҕолорун ситэри улаатыннартаабакка олохтон барбыта быйыл 40 сылын туолуо. Ийэтэ эмиэ уһаабатаҕа, 1958 сыллаахха өлбүтэ.
Оттон мин 41 сыл улэлээн баран сынньалаң олоххо, пенсияҕа олорбутум ыраатта. Орто сиэринэн үлэлээн РФ үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара бочуоттаах аакка тиксэн, «Учительская слава» диэн бэлиэ значогу иилинэн, оҕолорбун, сиэннэрбин, хос сиэннэрбин, хос-хос сиэн көрөн дьоллонон 90 сааспар үктэнним.
1957 сыллаахха Өңөлдьөҕө бастакы комсомольскай сыбаайба диэни тэрийбиппит. Нэһилиэк дьоно үксэ да кэриэтэ сылдьыбыта быһылааҕа. Ол-бу ыңырыы сурук, открытка эңин суруйбуппутун өйдөөбөппүн, эгэ кийиит сыбаайбатын таңаһын туһунан түң тыаҕа олорор дьоңңо өйбүтүгэр да охсуллан ааспатаҕа. Мин сырдык фиолетовай өңнөөх студенныы сылдьан кэппит ырбаахылааҕым, папабыт маңан булууһалаах, хара пиджактааҕа. Ити сыл сааһыгар балтараа тыһыынчаҕа Чохоол диэн оҕонньортон Эбэҕэ турар дьиэтин (билигин чараан) атыылаһан, көһөрөн аҕалан туттаран, күһүн үлэлээбит дьоммутун ааттаах улахан улар этинэн малааһыннаан көһөн киирбиппит. Онуоха дылы абаҕабыт аахха Иванов Дмитрий Михайловичтаахха олорбуппут. Дьиңинэн эбэбит аймаҕа таай буолуохтаах этэ да абаҕалаахпыт диэн ааттыырбыт. Эбэбитинэн үс киһиэхэ киэң-куоң дьиэ этэ, онтон-мантан хомуһан остуол, олоппос, мас орон, атыыласпыт тимир ороммут дьиэбит миэбэлэ этилэр. Онтон туспа олордохпут иккис сылыгар дьоммут ынах биэрэн, хотон туттан, сүөһүлэнэн барбыппыт. Эбэбит көрөрө, мин хаһаайка саңа ынах ыырга үөрэммитим.
Бастакы уолбут ахсынньы аам-даам тымныытыгар, саңа дьыл иннинэ аҕай төрөөбүтүн папата аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыт табаарыһын аатын биэрэбит диэн Роллан диэн ааттаабыта. Онтон иккис уолу ити ааты дьүөрэлии Роман диэххэ уонна эн фамилияҕынан суруттарыахха диэн Билиикэп диэн буолбута.
Ити курдук сыры-сыллата оҕолор кэлэн испиттэрэ эбэлээх буолан оскуолаҕа эрэйэ суох сырыттаҕым, үүтэ суох куһаҕан ийэ этим, ынах үүтүнэн улаатыннартаабыппыт.
Оскуолаҕа үлэң таһынан араас общественнай үлэ олус элбэх буолара. Бастаан кэллэҕим сыл пионер баһаатайынан үлэлээбитим. Ол саҕана агитационнай үлэ нэһилиэнньэҕэ элбэхтик ыытыллара. Фермаҕа агитаторынан, партия историятын эдэр ыччакка үөрэтэр пропагандиһынан, оскуолаҕа профсоюз бэрэсэдээтэлинэн, кассирынан үлэлээбитим. Төрөппүттэргэ лекторийдар, бырааһынньык аайы дакылааттар, оҕолор сынньалаң киэһэлэрин ыытарга бэсиэдэлэр барыта учууталлар уочаратынан ыытар үлэлэрэ буолара.
Өссө билиңңиттэн түөлбэлэр үлэлэрин учуутал эрэ салайар диэн эмиэ сүктэрэллэрэ.
Оттон дьиэҕэр хаһаайка үлэтин түбүгэ кэтэһэрэ, ону ааҕа да барыллыбат. Оҕолор улаатан истэхтэрин аайы уочаратынан иһит, дьиэ сууйан, бырааттарын көрсөн, уу хаар, мас-от бэлэмнэһэн көмө дьон буолаллара. Сунтаар эбэбит диэн ааттанар мин ийэм кэлэн син өр олорон, хос сиэннэриттэн Аленаны, Альбинаны көрсөн баран бараахтаабыта. Оҕолор оскуолаҕа үөрэнэллэригэр ийэ, аҕа көмөтө суох ааҕар, суруйар буолан биһигини түбүгүрдүбэтэхтэрэ. Папабыт суох буолтун кэннэ уолаттар үлэлии-үлэлии дьиэ үлэтин көрөн, бултаан-алтаан ыал тэңинэн олорбуппут.
Кыргыттар оскуола кэнниттэн иккилии сыл фермаҕа дояркалаан баран үөрэххэ барбыттара. Кыралар өссө да оскуола дьоно этилэр.
Мин 41 сыл Өҥөлдьө орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан үлэлээбитим. «Отличник просвещения РФ» знагынан, Учууталлар учууталлара, «Слава Учителю» знагынан бэлиэтэммитим. Марха нэһилиэгин бочуоттаах олохтоо5унабын, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэбин.
Олохпун, а5аларын оло5ун ситэри олорбото5ун о5олоро, 34 сиэнэ, 48 хос сиэннэрэ уонна биир хос-хос сиэнэ сал5ыыллар. Өссө да элбии, тэнийэ туруохтара.
Филиппова Ида Прокопьевна
