Егорова Елена Дмитриевна
СЭРИИ КЭННИНЭЭҔИ ИЙЭЛЭРТЭН
Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн кыһалҕа дьөссө элбээбитэ. Айгыраабыт нэһилиэги түргэнник чөлүгэр түһэриэххэ, олох оҥостуохха, дьиэ-уот тэриниэххэ, иһи көппөтө түһүөххэ наада этэ. Сэриигэ барбыттартан аҥаардарын кэриҥэ сэрии толоонугар хаалтара. Аҥаардарын кэриҥэ бааһыран, инвалид буолан, доруобуйалара мөлтөөн дойдулуругар эргиллибитэ. Сэриигэ барбыт саҕа киһи хоргуйан өлөн буор анныгар киирбитэ. Онон күүһэ өһүллүбүт нэһилиэктэри холботтооһун ыытыллыбыта. Сөптөөх бэлиитикэ барбыта. Оннук эрэ буоллаҕына сатаныах курдуга. Ол иһин Акана «Ленин суола» колхоһа, Үөдэй «Чкалов» аатынан колхоһа уонна I Хаҥалас «II пятилетка» колхоһа бэйэбит сүбэлэһэн оройуон этиэн иннинэ мунньахтаан холбоһон хаалбыппыт. Холбоспут колхозтарга эр киһи син биир аҕыйаҕа. Оҕонньоттор, ийэлэр, оҕолор этилэр. Холбоон-илбээн 190-ча ыалламмыппыт, 700-чэ киһилэммиппит. Холбоспут колхозтарга аатырбыт үлэһиттэр, ийэлэр, оҕолор эмиэ баар ахан этилэр. Уратылара биһигиннээҕэр сутаабатах буолан таҥастара-саптара сэргэҕэ, эмистэрэ-тотторо, эрчимнээхтэрэ. Ол иһин буолуо, сэрии сылларынааҕы оҕолортон үлэһит үтүөлэрэ үүнэн тахсыбыттара. Олору барыларын туһах монньох курдук тиһэр кыаллыбат. Уһулуччуларын эрэ бэлиэтээн ааһыам. Баалаамаҥ.
• Уордьаннаах Дьэлиэнэ уонна Мэхээлэ
Сыллар элэҥнээн аастахтара тоҕо түргэнэй! Бу соторутааҕытакурдук этэ дии, синньигэс моойдоох, хатыҥыр кыыстан кыракый тарбахтарын кыймаҥнатан, сирэйэ кытара ыгыллан, ынах ыан муҥнана олороро. Ол бэлиэр 40-тан тахса сыл буола охсубут дии. Республика биллиилээх ньирэй көрөөччүтэ Егорова Елена Дмитриевна – Уордьаннаах Дьэлиэнэ, Дэлэгээт Дьэлиэнэ туһунан сырдатарга холоннум.
Уордьаннаах Дьэлиэнэ
Киниэхэ бу аат 1966 с. иҥэриллибитэ. Онуоха диэри соччо биллибэт –көстүбэт, көннөрү Дьэлиэнэ эрэ этэ. Бу аат, аны санаатахха, 1951 сылтан иитийэхтэммит эбит. Биһиги колхозпут 1951 сыллаахха бөдөҥсүйбүтэ. Үс нэһилиэк колхоһа холбоһон, «Ленин» аатынан колхоз буолбуппут. Оройуоҥҥа биир улахан колхоһунан биллибиппит. Мин ол колхозка кылаабынай бухгалтер этим уонна правление чилиэнинэн быыбардаммытым. 1952 с. муус устарга бэрэдсэдээтэлим Акимов Г. Ефр. ыраах фермаларынан үлэ түмүктэрин иһитиннэрэрбэр сорудахтаабыта. Онуоха мин үөрүүнэн сөбүлэспитим. Саамай чугас икки көстөөх сиргэ баар Ибээк ыанньык ферматыгар сыарҕалаах аппынан хойут сыыгынатан тиийдим. Киэһэ бытыылкаҕа оҥоһуллубут кэрэһиин чүмэчитинэн сырдатынан үлэлээн күлүгүлдьүһэ сылдьар хотонноругар, үлэһиттэри көрүстүм. Төбөбүн өһүөҕэ саайа-саайа, хотон иигин-сааҕын ынах олооччубунан баллырҕаччы кэһэ-кэһэ икки хотону бүтүннүүтүн кэрийдим. Биирдии дьиэҕэ хастыы да ыал дьукаах олороллоро. Үлэһиттэри барыларын мустаран колхоз үлэтин туһунан иһитиннэрдим. Үлэни-хамнаһы ырытыыбын бу ферма биир бастыҥ ыанньыксытыгар тохтоон холобурдаан кэпсээтим. Бу ыанньыксыт курдук биир ынахтан 772 кг үүт ыаммыта буоллар арыынан дохуоппут балтараа төгүл элбиэх этэ диэн холобурдаатым. Колхоз үрдүнэн баара-суоҕа 550 кг үүтү биир ынахтан ыаммыта. Итинник кэпсээн баран бастыҥ ыанньыксыты көрүөх санаам кэллэ. Өйдөөн көрбүтүм оһох төрдүн диэкинэн синньигэс моойдоох хатыҥыр кыра кыысчаан сирэйэ кытаран, буспут дьөлүһүөн курдук буолан олорор эбит. Букатын оҕо, 16-17 саастаах быһыылаах. «Тоҕойуом, Егорова Елена диэн эн дуо?» - диэн соһуйа ыйыттым. Кыыһым төбөтүн кэҕиҥнэттэ. Миэхэ хантан өй көтөн түспүтэ буолла, бу маннык эдэрдэр үлэҕэ туруннахтарына колхоз чахчы баай колхоз буолуоҕун түөрүйэлээн элбэҕи баллыгыраатым быһыылааҕа. Түмүкпэр санааларын атастаһалларыгар, этэллэригэр көрдөстүм. Сэрии кыттыылааҕа эр киһи баара сүрдээҕин куолулаата. Ол кэнниттэн аны Куолуһут Ааныска туран эттэ-тыынна, кудулутан түһэн уот абытай тыллаах, сүрдээх куолуһут киһи буолан биэрдэ. Куолуһут Аанысканы онтон ыла үчүгэйдик билбитим. Кини сүөһү иитиитигэр үлэһит илии тиийбэтин, маанылар хотон сытыттан куоталларын, ол кыһалҕаттан кыра сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор үлэлииллэрин сэмэлээбитэ.
- Бу мин кыыһым саҥа улаатан 17 сааһыгар хотоҥҥо симилиннэ, ыанньыксыт буолла. Доруобуйатыгар төһөлөөх оҕустарыаҕай? - диэн элбэҕи симнэ-кутта. Мин онтон ыла билбитим Егорова Елена Дмитриевна Куолуһут Ааныска – Егорова Анна Петровна кыыһа буоларын. Онтон кэлин комсомольскай тэрилтэ секретарынан үс сыл үлэлээммин ыччаттар, комсомолецтар үлэлэрин чугастык билэргэ дьулуспутум. Онон эдэр кыыс үлэтэ-хамнаһа мин хараҕым далыттан тахсыбатаҕа. Сыл түмүктэригэр Елена Егорова аата бастыҥ ыанньыксыттар кэккэлэригэр ахтыллан ааһарын киэн тутта истэрим. 1959 с. колхозпут дьөссө улаатан Ньурба оройуонун территориятын үс биирин сабардаабыта. Киһи киһитин билсибэт үлүгэрэ буолта. Мин колхозпар учаастак сэбиэдиссэйинэн анаммытым. Ол саҕана Елена Егорова ынахтан 1730 кг үүтү ыан, бастыҥ ыанньыксыт буолта. Ыанньыксыттар ньирэйдэрин бэйэлэрэ көрөллөрө. 15-тии ынаҕы илиинэн ыыллара, ынах ноһуомун хотонтон тааска кутан илиилэринэн соһон таһырдьа таһааран бэйэлэрэ балбаахтыыллара. Оччотооҕу ыанньыксыт эрэйдээх, сындалҕаннаах үлэтин Дьэлиэнэ оччотооҕу дьарамай санна төһөлөөхтүк илистэн толорорун бэйэтин этэ хаана үчүгэйдик биллэҕэ.
Ити кэмҥэ ньирэйи тилийэн эмнэрии ньымата күөттэнэн тахсыбыта. Оччотооҕу председээтэлбит Афанасий Николаев инициативаны хабан ылбыта. Барабылыанньанан учаастак аайыттан биирдии бастыҥ ыанньыксыты сырай ааттаан, уон ынахха 40 ньирэйи сыһыаран, туурдаан эмнэрэн ыытарга уураах таһаарбыта. Мин бастыҥ ыанньыксыппын барабылыанньаҕа улаханнык дьарыллыбытым. Онон Елена Егороваҕа 10 ынахха 40 ньирэйи туттарбытым. Туурдаан эмнэрии хайдах да табыллыбатаҕа. Ньирэйдэр уон ынаҕы соппойоннор охторо сыспыттара. Билиҥҥи курдук уотурба суоҕа. Бөлөнөх баар буолан ньирэйдэр өрүһүллүбүттэрэ. Ньирэйи тилийэн эмнэриибит колхозка көдьүүһү аҕалбатаҕа. Үүппүт былаан туолбатаҕа, эппит оҥоһуута сиппэтэҕэ. Тиһэҕэр үс ыйы хамнаһа суох хаалбыппыт. Елена Егорова син кыра эбиллии ылбыта. Ньирэйи сууккатааҕы орто эбиллиитэ 550 гр тиийбитэ. 1961 сылтан ньирэйи илиинэн аһатыыны тэрийбиппит. Ити сыл Дьэлиэнэ 80 ньирэйи туппута. Хачык атаҕын күрүөлээн туруорбах балаҕан тутан саҥа сайылык тэриммиппит. Аны санаатахха быылык оттоох, уута-хаара суох сиргэ сайылык туттарбыт эбиппит. Дьыала куһаҕан өртүн көрдөрбүтэ. Ити сайылыктан көспүппүт. Дьэлиэнэ уопутуран сыллата көрдөрүүтүн тупсаран испитэ. Биэс сыл устата 478 ньирэйи тыыннаахтыы ииппитэ. Сууккатааҕы эбиллии ньирэйгэ 685-780 гр. тиийбитэ. Кини опыта оройуон үрдүнэн киэҥник тарҕана охсубута. Бастыҥ үлэһит республикаҕа сураҕарбыта, хаһыаттарга кини опыта тарҕаммыта. 1965 сыллаахха «Саха АССР бастыҥ ньирэй көрөөччүтэ» диэн 4-үс N –дээх свидетельствоны туппута. Ньирэй кыстыкка киирэр орто ыйааһына 166-188 кг буолбута. Билигин кыстаабыт борооску даҕаны итиччэ ыйааһыннаммат буолла. Уһун сыралаах үлэтэ үрдүктүк сыаналанан 1966 сыллаахха «Ленин» орденынан наҕараадаламмыта. Быһата, Дьэлиэнэни иннин быһа хаамыллыбат буолуллубута. Ити кэмҥэ ньирэй көрүүтүгэр икки Елена үлэлиирэ. Онон арааран эбитэ дуу, орденын бэлиэтээн эбитэ дуу, Уордьаннаах Дьэлиэнэ буолан хаалбыта. Аканаҕа ити бастакы кэлбит үлэ уордьана этэ.
Дэлэгээт Дьэлиэнэ
Егорова Елена Дмитриевна 1971 с. диэри Уордьаннаах Дьэлиэнэнэн ааттаммыта. Кини Дэлэгээт Дьэлиэнэ буолбута эмиэ туспа остуоруйалаах. Ол маннык этэ. 1971 сылга VIII пятилетка түмүгүнэн Еленаны Үлэ геройугар түһэрбит сурахтара иһиллибитэ. Итинник ааты иҥэрии Союзка ньирэй көрөөччүгэ оҥоһулла илик буолан төннөн кэлбитэ. Ордеҥҥа түһэриҥ диэн буолта. Производственникка иккиһин Ленин орденын биэрии табыллыбат этэ. Онон оччотооҕу үлэ саамай үрдүк орденыгар Үлэ Кыһыл Знамята ордеҥҥа түһэрдибит диэн биллэрии кэлбитэ. Олунньу эргэтин диэки миигин райкомҥа ыҥырдылар. Райком бастакы секретара А.Л. Дохтуров приемнаата.
- Дьэ доҕор, олох табыллыбакка олоробут. Дьэлиэнэбитин геройга анньан көрбүппүт төнүннэ. Билигин партия XXIV –с съеһа буолаары турар. Онно Елена Дмитриевнаны делегат гыныахпытын миэстэтэ аҕалыҥ диэн туруорса олоробун. Сураҕын иһиттэххэ Саха Сиригэр тыа хаһаайыстыбатыгар биир эрэ миэстэ бэриллэр үһү. Онно конкурент олус элбэх дэһэллэр. Киһибит нууччалыы билэр дуо? Суох-даа! Оо, сор эбит доҕор.
Кулун тутар саҥатын диэки куораттан биир журналист кэлэ сылдьыбыта, хаартыскаҕа уһулбута. Елена Дмитриевна уобаластааҕы партийнай конференция делегата буолан эрдэ Якутскайга барбыта. Мин испэр обком приема туох сыаллааҕын сэрэйэ санаабытым. Улаханнык долгуйан конференция уурааҕын кэтэспитим.
Конференция уурааҕа тахсыбыта. Радиоттан XXIV –с съезд делегаттарынан кимннээх буолбуттарын сарсыарда истибитим. Онно биһиги Дьэлиэнэбит аатын чопчу истибитим. Хонтуора дьонноругар иһитиннэрэ охсон баран, фермаҕа тэбиммитим. Кини съездка кыттыыта, онно сылдьыыта, тугу туруорсубута, ситиспитэбиир туспа уһун кэпсээн.
Якутскайга тиийдэҕин нөҕүө күнүгэр обком бастакы секретара Г.И. Чиряев приемыгар биир чаас кэриҥэ олорбут. Боростуойдук кэпсэппиттэр. Симиттибэтэх. Боппуруостарыгар тугу билэринэн эппиэттэһэн испит. Өссө тутууга харчы көрдөспүт. Туохха, тоҕо приемнаабытын билбэтэх. Бу кэпсэтии туох сыаллааҕын XXIV –с съездка делегатынан быыбарданан эрэ баран таайбыт. Съезд буолбута. Дьэлиэнэбит муус устар ый ортотун диэки тиийэн кэлбитэ. Мап-мааны, мотооруччу уойбут. Сирэйэ мэктиэтигэр килэрийэр. Чахчы-бааччы кырасаабысса. Түөһүгэр Үлэ Кыһыл Знамята ордены эбии анньыммыт. Нэһилиэк дьоно-сэргэтэ бүтүннүү үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Кэлэн баран үлэлээбэккэ биир ый кэриҥэ оройуонун нэһилиэктэрин, Үөһээ Бүлүү оройуонун нэһилиэктэрин кэрийэ сылдьан съезд үлэтин кэпсээбитэ. Үлэтигэр тиэтэйэн Сунтаарга, Бүлүүгэ сылдьыбатаҕа.
Кэлин Еленаны Михаил Данилов диэн Чуукаар аатырбыт үлэһит киһитэ кэргэн ылан Аканаҕа көһөн кэлбитэ. Икки ааттаах үлэһит олохторун оҥостубутунан барбыттара. Үрдүгэр верандалаах ааттаах ат эккирэтэр уораҕайын туттан киирбиттэрэ. Еленабыт уордьаннааҕа уурайан аны Дэлэгээт Дьэлиэнэ буолбута. Ыам ыйын бырааһынньыгар Дьэлиэнэ көрбүт-харайбыт 300-тэн тахса киилэлээх борооскуларын сии-сии:
«Дьэлиэнэ борооскута сыата бэрт, киһи сатаан сиэбэт, сүрэхпит эриллэр» - диэн бырдаҥалаһар буолбуппут.
Дьэлиэнэ тыл этэр
Дьэлиэнэ уларыта тутуу кэнниттэн тыл этэрэ ордук элбээбитэ. Үлэ-хамнас отделенияҕа мөлтөөн барбыта. Үлэһиттэр эппиэтинэстэрэ намтаабыта. Үлэлээбэт буолуу, дьиҥнээх улугуруу саҕаламмыта. Дьэ онуоха кини уохтанан-кылыннан туран кэлбитэ. Трибунаттан түспэт араатар буолбута. Салайааччылары да, үлэһиттэри да айахха анньар уот тылламмыта. Тылын баһа, киһи үлэттэн дьоллонор, үлэлээҥ иһиҥ диэн ис хоһоонноммута. Үлэһиттэр үлэлиир усулуобуйаларын тупсарыыга туруорсуута сытыырхайбыта. Кими да харыстаабакка «хабарҕаҕа» биэрэрэ. Ол эмиэ олох эрэйиттэн, үлэлиир усулуобуйа куһаҕаныттан, сүөһүгэ мэлдьи аһылык тиийбэтиттэн тахсара. Дьэлиэнэ үлэлиир кэмигэр ураты усулуобуйа хаһан да тэриллибэтэҕэ. Нуучча күөлүгэр Ботууска сууллаары гыммыт туруорбах балаҕаныгар тирээбил күүһүнэн өр олороохтообута. Овчинникова А.Я. бэйэтинэн кэлэ сылдьан Елена олорор усулуобуйатын сөрү-сөҕөн, оройуон салалтатын мөҕөн-этэн барбыт сураҕа иһиллибитэ. Ыксааммын Моонньообут ферматыгар турар икки хостоох дьиэни туттаран быыһаммытым. Онно даҕаны 4-5 ньирэй көрөөччүлэр бары симиллэн олорбуттара. Төһө да үлэлээн муҥнананнар, төһө да үрдүк көрдөрүүлэнэннэр хамнастара үрдээбэтэҕэ. Бэл высшай категориятыгар хамнас эбиллибэт этэ. Ол охсуута билигин пенсиятыгар сытар. Делегат буолан Союзнай суолталаах пенсияҕа тахсыбыта, элбэх чэпчэтиилэр айаныгар эмиэ бааллара. Союз ыһыллан, партия сууллан ол чэпчэтиилэр симэлийдилэр.
Елена Дмитриевна Егорова 60 сааһын төһө да туоллар өйө-санаата сырдык, холкуоһун үлэтинэн-хамнаһынан ыалдьа олорор. Маннык аатырбыт кырдьаҕаспыт, муҥ саатар, республика норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин аатыгар түһэриллэрэ буоллар ини.
Автортан: «Нюрба» хаһыат, сэтинньи 25 күнэ, 1994 с.
Дьэлиэнэ дьоло уонна соро
«Дьэлиэнэ дьоло» уонна «Дьол тааһын көтөҕөн» диэн уочаркалары республика хаһыаттарыгар бэчээттэппиттээхпин, олору манна хатылыам суоҕа. Олоҕуттан кэнники үлэлэриттэн хабан суруйуом. Егорова Елена Егорова ийэтэ Егоров Петр Егорович – Бурҕаа Бүөтүр диэн киһи кыыһа, Егорова Анна Петровнаттан 1934 с. Куртахха төрөөбүтэ. Аҕата Васильев Дмитрий Акимович – Дьэргэстэй диэн этэ. Елена бастакы оҕо этэ. Онтон утуу-субуу Маарыйа, Дабыыт диэн оҕолор төрөөбүттэрэ. Аҕалара атын дьахтарга иирэн үс оҕотун быраҕан баран хаалбыта. Ийэлэрэ 27 саастаах кыыс үс оҕотунаан соҕотоҕун эргийэн хаалбыта. Дьонугар кэлэригэр тиийбитэ. Дьоно элбэх кэргэннээх дьадьаҥы ыал этилэр. 52 саастаах аҕалара ыарыһах этэ. Уоллара 26 саастаах сылдьан «II пятилетка» колхозка ҮТФ –тын сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан 1941 с. сэриигэ барбыта. Бурҕаалар Боолдьо аҕатын ууһугар киирсэллэр эбит. Елена ийэтэ олус сытыы-хотуу, кыайыгас үлэһит буолан фермаҕа старшайдаабыт. I Хаҥалас нэһилиэгэр, сэбиэккэ депутатынан талыллыбыт. Актыбыыс кыыс общественнай араас үлэлэргэ үлэлэһэн барбыт. Мунньахтарга тыл этэрэ элбээбит. Ол иһин дьоно-сэргэтэ сэргэҕэлээн куолуһут Ааныска диэн арааран ааттыыр буолтар. Сэрии ыархан сылларыттан саҕалаан үс оҕотун иитээри пенсияҕа тахсыар диэри ыанньыксытынан, арыыһытынан, ферма старшайынан ыанньык фермаларын кэрийэ сылдьан үлэлээбит, оҕолорун үлэҕэ уһуйбут үлэ-тыыл аатырбыт ветерана этэ. Мудаҥҥа начальнай оскуола эрэ баара. Ааныска оскуолаттан ыраах буолан икки кыыһын кыайан үөрэттэрбэтэҕэ. Елена инньэ гынан икки эрэ кылаас үөрэхтэммитэ. Маайа 4 кылааһынан бүппүтэ. Ааныска кыһаллан туран уолун үөрэттэрбитэ. Үрдүк үөрэхтээх учуутал буолбута. Акананан, Чаппанданан, Сунтаарынан учууталынан, оскуола директорынан үлэлээбитэ. Кэлин Сунтар райкомыгар тэрийэр отдел, пропаганда уонна агитация отделын сэбиэдиссэйдэринэн үлэлээбитэ. Ол үлэлии сылдьан ыархан ыарыыттан эдэр сааһыгар өлбүтэ. Хас да оҕоломмута. Маарыйа ийэтин батыһа сылдьан эмиэ фермаҕа үлэлээбитэ. Уһун кэмҥэ арыыһытынан (үүт эрийээччинэн) үлэлээбитэ. Оччотооҕу үүт эрийиитэ ыархан үлэ этэ. Үүтү илиинэн эрийэрэ, сүөгэйин илиитинэн иидэн арыылыыра, арыытын буһаран (уулларан) баран тоҥороро уонна кладовщикка оҕуһунан тиэйэн бэйэтэ туттарара. Григорьев Афанасий Иннокентьевич диэн тулаайах уолга кэргэн тахсыбыта. Елена ыанньыксыттыыра, онтон кэлин ньирэй көрөр буолта. Онон ферма үлэтин аҥаарын Егорова Анна Петровналаах көрөр-харайар буолтара. Онон сороҕор ол ферма «Куолуһуттар фермалара» дэнэр этилэр. Бүтүн ферма аҥаара биир ыал моонньугар сүгүллүүтэ аны санаатахха кытаанах үлэ эбит. Ол үрдүнэн кинилэртэн быһынныбыт, ойуннубут диэн тылы хаһан да истиллибэт этэ. Маайа элбэх оҕолонон баран уурайбыта. Аканаҕа көһөн киирэн яслаҕа үлэлээбитэ. Аҕалара Аппанаас сылгыһыт буолта. Маайа уон оҕолонон герой ийэ буолта. Аппанаас сылгыһыттыы сылдьан эдэригэр ууга түһэн өлбүтэ. Маайаҕа эмиэ кытаанах олох саҕаламмыта. Аҥаардас ясла үлэһитин хамнаһынан 10 оҕону иитии кытаанах этэ. Советскай былаас көмөлөһөн киһи-хара буолтара.
Елена бастаан олоҕор табыллыбатаҕа. Иккитэ кэргэннэнэн көрбүтэ, биирдии оҕоломмута. Үлэлэрэ элбэҕэ бэрт, хотонтон быгыллыбат диэннэр биирдии сыл олорон көрө-көрө оҕолорун быраҕан куоппуттара. Ол иһин ийэтэ кыыһыттан арахпакка сылдьан өлбүтэ. Эмээхсин аны уолун оҕолоруттан аҕалара өлтүн кэннэ икки уолу ылан ииттибитэ. Маннык ыарахан балаһыанньалаах сылдьаннар киһи үлэттэн өлбөт диэн өйдөбүлү үрдүктүк тутан сылдьар буолаллар. Ийэтэ Ааныска көмө-тирэх буолан кыыһын республика биллэр үлэһитэ оҥорон таһаарбыта. Елена кэлин үлэтин ньыматын уларыппыта. Туппут ньирэйин сайыннары, кыһыннары уотан туттарар буолбута. Ньирэйи биригээдэнэн көрөр ньымаҕа киирбитэ. 1971 сылтан пенсияҕа тахсыар диэри ( пенсияҕа сааһын аһаран баран хойут тахсыбыта) үлэлээбитэ. Хас сыллата ахсын түөрт буоланнар 200-240 ньирэйи тутаннар кыһыннары-сайыннары көрөр этилэр. Туппут бороосколорун кыстык устата 110-125 кг диэри уотар, улаатыннарар буолтара. Кыстыкка икки тас үлэһит бэриллэрэ. Онон алта буолаллара. Элбэх кыыһы бэйэтин идэтигэр уһуйбута. Олортон сорохторо үөрэнэннэр ветеринар, ззотехник буолтара. Биир кыыс Саха АССР Верховнай Советын депутатыгар тиийэ үүммүтэ. Елена улахан чиэскэ, бочуокка, аакка-суолга тиксибитэ.
1965 сылтан Саха АССР бастыҥ ньирэй көрөөччүтэ. 1971 сылтан I кылаастаах сүөһү иитиитин маастара, «Марха» совхоз бочуоттаах үлэһитэ, Акана нэһилиэгин бочуоттаах гражданина, Ньурба улууһун бочуоттаах гражданина, ССКП райкомун, ССКП обкомун членнэрэ. 1961 сылтан Коммунистическай үлэ ударнига,7 төгүл нэһилиэк советын депутата, 4 төгүл районнай партийнай конференция делегата, XXVIII –ыс, XXIX –ус областной конференция делегата, ССКП XXIV-с съеһын делегата, тыа хаһаайыстыбатын профсоюһун XVI- ыс областной конференция делегата, республикатааҕы ревслава кулуубун чилиэнэ. Бастыҥ производственник, общественнай партийнай үлэһит.
Наҕараадалара:
Ленин ордена, Үлэ Кыһыл Знамя ордена, В.И. Ленин 100 сааһын туолар юбилейыгар үлэҕэ килбиэнин иһин медала, РСФСР Верховнай Советын Президиумын грамотата, Бүтүн Союзтааҕы норуот хаһаайыстабытын бронзовай медала, РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна знага, 1977 с. соцкуоталаһыы кыайыылааҕа знага.
Хайҕаллара 37 араас үрдүкү тэрилтэлэр, нэһилиэк, оройуон, комсомол, райком, обкомол, обком, совмин, профсоюз о.д.а. үгүс тэрилтэлэр грамоталара.
Елена Дмитриевнаны тоҕо итинник үгүс тэрилтэлэр кинини хайгаабыттарай? Кини үлэ маяга, кини саха «Паша Ангелината» этэ. Кини үлэҕэ дьулуура, чиэһинэйэ, үрдүктэн үрдүк кирбиигэ тахсан иһиитэ производственнай тэрилтэлэргэ холобур буолбута. Акана нэһилиэгин республикаҕа биллиигэ маҥнайгынан таһаарбыт кини буолар. Ити кини бастакы улахан дьоло буолар.
Елена Дмитриевна иккис дьоло 1972 сылтан саҕаламмыта. Хачаайы көрүҥнээх буолан баран иҥиир-ситии буолбут үрдүк уҥуохтаах, олус көнө, мааны майгыннаах Михаил Даниловтыын ыал буолан олохторун оҥостуулара этэ. Мэхээлэ Чуукаартан төрүттээҕэ. Олус хоһуун үлэһитэ таһыттан көстө сылдьара. Чуукаарга да аатырбыт үлэһит этэ. Икки хоһуун киһи бэйэлэригэр сөп түбэсиһэннэр олус тапсан 33 сылларын ыал буолан олороллор. Мэхээлэ дэгиттэр идэлээх үлэһитэ биллэн барбыта. Мэхээлэ Чуукаарга 15 сыл кэриҥэ булчутунан сылдьыбыт. Аканаҕа кэлэн баран 1976 сылтан 1996 с. диэри тохтоло суох кылааннаах түүлээҕи эккирэппит улуу булчут. Кылааннаах түүлээҕи 35 сыл эккирэппитин тухары мэлдьи үрдүк ситиһиилэммит. XI-с пятилетка сорудаҕын 1984 с алтынньы ыйга түөрт сылы кыайбат кэмҥэ 196% толорон 1985 сыл пятилетка түмүгүнэн «Үлэ албан аатын III степеннээх» орденынан наҕараадаламмыта. Мэхээлэ булчут эрэ буолбатах. Ааттах отчут. Дойдутунуун холбоон 1959 сылтан 1995 сылга диэри отчуттар звеноларын хас сыллата салайан үлэлэппитэ. Сахса, Таҥарама, Сэймэлэк, Мудан, Сордоҥноох звеноларын салайан үлэлэппитэ. Салалтата тэрээһиннээҕин иһин араас звеноларга кэритэ сылдьан звенолары бөҕөргөттөрө ыыталлара. Оттооһун куоталаһыытыгар үгүстүк бириистээх миэстэлэргэ тиксэрэ. Кини салайбыт звенолара 4 төгүл бастааннар сылгыннан бириэмийэлэммитэрэ. Мэхээлэ үчүгэй мас ууһа. Онон күһүҥҥү кыстык өрөмүөнүн звенотун эмиэ киниэхэ салалтараллара. Сорох кэмнэргэ тутууга эмиэ үлэлэспитэ. Сүөһү иитиитигэр дьоҕурдааҕын эмиэ көрдөрбүтэ. Кэргэнинээн 4 сыл ньирэй көрөннөр үрдүк ситиһиилэммиттэрэ. 1966 с. ССКП членигэр киирбитэ. Икки төгүл ВДНХ-ҕа кыттан бронза медалынан наҕараадаламмыта. Коммунистическай үлэ ударнига, соцкуоталаһыы кыайыылааҕа, XI –с пятилетка ударнига знактарынан, 12 төгүл үрдүкү тэрилтэлэр грамоталарынан наҕараадаламмыта. Билигин биир оҕолорун кытта кинилэр оҕолорун көрөн бииргэ олороллор. Элбэх сиэннээхтэр.
Дьэлиэнэлээх билигин Акана биир дьоһун мааны ыаллара буолан ньыр-бааччы олороллоро, ити кинилэр улахан дьоллоро буолар. Иккиэн идейнай комунистар. Партийнай билиэттэрин бырахпатахтара. Онтон иккиэн Россия компартиятыгар тутуспутунан чилиэн буолтара.
Кинилэр сордоро биир. Кинилэр сүрэхтэрин кыланыыта биир. Көрөн олордохторуна Советскай былаас сууллубута. Көрөн турдахтарына Коммунистическай партия эстибитэ. Көрөн олордохторуна үйэлээх саастарыгар үрүҥ-хара көлөһүннэрин ууран туран туругурдубут совхозтара ыһыллыбыта. Көрөн олордохторуна совхозтарын баайын үрэй-сарай ыспыттара, уорбуттара, сиэбиттэрэ. Эһиги көлөһүҥҥүт манна баар этэ диэн биир борооскону быраҕан биэрбэтэхтэрэ. Төттөрүтүн: «Акаарылар буолаҥҥыт олус үлэлээтэххит» - диэн үөҕүү оҥостоллор. «Үтүөҕүтүн барытын ити чаалбаанынан албыннаабыттар, ойуулаах кумааҕынан мэҥиэлээбиттэрэ, эһиги Советскай былаас кулуттара этигит» - диэн үөҕэн хооһургаталлар. Ньирэй көрбүт, ынах ыабыт хотоннорун үллэстэннэр уокка оттуммуттара, тиһэҕэр ордубутун уоттааннар күл-көмөр оҥорбуттара. Ньирэй көрбүт сайылыктарын үлтү-хампы сыспыттара, мэччирэҥнэрин үллэстэн ходуһа оҥостубуттара. Харысыһан-харасыһан олорбут сайылык дьиэлэрин көтүттэрбэтэхтэрэ. Кыанар эрдэхтэринэ онно көһөн, сайылаан кэлэр, көхсүлэрин кэҥэттэр этилэр. Билигин онно да барбаттыы доруобуйалара айгыраата. Онно эбии ииппит уоллара саҥа ыал буолан сылы да кыайбат кэмҥэ олорбут уолларын быһаҕынан кэйгэллээн өлөрдүлэр. Онтон улахан охсууну ыланнар суорҕан, тэллэх дьоно буолан эрэллэр. Урут аатыран суолуран республикаҕа тиийэ биллэн ньиргийэн олорбут Аканаларын нэһилиэгэ сэрии ааҥнаан ааспытын курдук көрүҥнэннэ. Биир тыһыынча нэһилиэнньэлээх нэһилиэк аҥаара көстө, түннүгэ оҥоспут иччитэх дьиэнэн көрөн кэбистэ. 2500 сүөһүлээх нэһилиэк 1000-ны кыайбат сүөһүлээх, 900 сылгылаах нэһилиэк 200-чэ сылгылаах хаалла. Уулуссаҕа массына, мотоцикл буору бурҕаппат буолла. Оҕо саҥата чугдаарара аҕыйаата. Ону көрө-көрө, саныы-саныы сүрэх-баттык ыарыытыгар ыллардылар. Ити кинилэр сордоро.
Ол сортон арай өллөхтөрүнэ куотар чинчилэннилэр. Советскай былаас эргийбэттии барда. Түөкүттэр, бандьыыттар, коррупционердар, сүүлүктэр былаастара күннээн-күөнэхтээн олорор кэмнэрэ үөскээтэ.
Николаев Василий Николаевич – Куххата, 2004 с. Акана с.
Компьютерга киллэрдэ, аҕатын рукопиһын баарынан, уларыппакка уола Николаев Макар Васильевич. Дьокуускай к. 2023 с. муус устар 1 күнэ.
Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн кыһалҕа дьөссө элбээбитэ. Айгыраабыт нэһилиэги түргэнник чөлүгэр түһэриэххэ, олох оҥостуохха, дьиэ-уот тэриниэххэ, иһи көппөтө түһүөххэ наада этэ. Сэриигэ барбыттартан аҥаардарын кэриҥэ сэрии толоонугар хаалтара. Аҥаардарын кэриҥэ бааһыран, инвалид буолан, доруобуйалара мөлтөөн дойдулуругар эргиллибитэ. Сэриигэ барбыт саҕа киһи хоргуйан өлөн буор анныгар киирбитэ. Онон күүһэ өһүллүбүт нэһилиэктэри холботтооһун ыытыллыбыта. Сөптөөх бэлиитикэ барбыта. Оннук эрэ буоллаҕына сатаныах курдуга. Ол иһин Акана «Ленин суола» колхоһа, Үөдэй «Чкалов» аатынан колхоһа уонна I Хаҥалас «II пятилетка» колхоһа бэйэбит сүбэлэһэн оройуон этиэн иннинэ мунньахтаан холбоһон хаалбыппыт. Холбоспут колхозтарга эр киһи син биир аҕыйаҕа. Оҕонньоттор, ийэлэр, оҕолор этилэр. Холбоон-илбээн 190-ча ыалламмыппыт, 700-чэ киһилэммиппит. Холбоспут колхозтарга аатырбыт үлэһиттэр, ийэлэр, оҕолор эмиэ баар ахан этилэр. Уратылара биһигиннээҕэр сутаабатах буолан таҥастара-саптара сэргэҕэ, эмистэрэ-тотторо, эрчимнээхтэрэ. Ол иһин буолуо, сэрии сылларынааҕы оҕолортон үлэһит үтүөлэрэ үүнэн тахсыбыттара. Олору барыларын туһах монньох курдук тиһэр кыаллыбат. Уһулуччуларын эрэ бэлиэтээн ааһыам. Баалаамаҥ.
• Уордьаннаах Дьэлиэнэ уонна Мэхээлэ
Сыллар элэҥнээн аастахтара тоҕо түргэнэй! Бу соторутааҕытакурдук этэ дии, синньигэс моойдоох, хатыҥыр кыыстан кыракый тарбахтарын кыймаҥнатан, сирэйэ кытара ыгыллан, ынах ыан муҥнана олороро. Ол бэлиэр 40-тан тахса сыл буола охсубут дии. Республика биллиилээх ньирэй көрөөччүтэ Егорова Елена Дмитриевна – Уордьаннаах Дьэлиэнэ, Дэлэгээт Дьэлиэнэ туһунан сырдатарга холоннум.
Уордьаннаах Дьэлиэнэ
Киниэхэ бу аат 1966 с. иҥэриллибитэ. Онуоха диэри соччо биллибэт –көстүбэт, көннөрү Дьэлиэнэ эрэ этэ. Бу аат, аны санаатахха, 1951 сылтан иитийэхтэммит эбит. Биһиги колхозпут 1951 сыллаахха бөдөҥсүйбүтэ. Үс нэһилиэк колхоһа холбоһон, «Ленин» аатынан колхоз буолбуппут. Оройуоҥҥа биир улахан колхоһунан биллибиппит. Мин ол колхозка кылаабынай бухгалтер этим уонна правление чилиэнинэн быыбардаммытым. 1952 с. муус устарга бэрэдсэдээтэлим Акимов Г. Ефр. ыраах фермаларынан үлэ түмүктэрин иһитиннэрэрбэр сорудахтаабыта. Онуоха мин үөрүүнэн сөбүлэспитим. Саамай чугас икки көстөөх сиргэ баар Ибээк ыанньык ферматыгар сыарҕалаах аппынан хойут сыыгынатан тиийдим. Киэһэ бытыылкаҕа оҥоһуллубут кэрэһиин чүмэчитинэн сырдатынан үлэлээн күлүгүлдьүһэ сылдьар хотонноругар, үлэһиттэри көрүстүм. Төбөбүн өһүөҕэ саайа-саайа, хотон иигин-сааҕын ынах олооччубунан баллырҕаччы кэһэ-кэһэ икки хотону бүтүннүүтүн кэрийдим. Биирдии дьиэҕэ хастыы да ыал дьукаах олороллоро. Үлэһиттэри барыларын мустаран колхоз үлэтин туһунан иһитиннэрдим. Үлэни-хамнаһы ырытыыбын бу ферма биир бастыҥ ыанньыксытыгар тохтоон холобурдаан кэпсээтим. Бу ыанньыксыт курдук биир ынахтан 772 кг үүт ыаммыта буоллар арыынан дохуоппут балтараа төгүл элбиэх этэ диэн холобурдаатым. Колхоз үрдүнэн баара-суоҕа 550 кг үүтү биир ынахтан ыаммыта. Итинник кэпсээн баран бастыҥ ыанньыксыты көрүөх санаам кэллэ. Өйдөөн көрбүтүм оһох төрдүн диэкинэн синньигэс моойдоох хатыҥыр кыра кыысчаан сирэйэ кытаран, буспут дьөлүһүөн курдук буолан олорор эбит. Букатын оҕо, 16-17 саастаах быһыылаах. «Тоҕойуом, Егорова Елена диэн эн дуо?» - диэн соһуйа ыйыттым. Кыыһым төбөтүн кэҕиҥнэттэ. Миэхэ хантан өй көтөн түспүтэ буолла, бу маннык эдэрдэр үлэҕэ туруннахтарына колхоз чахчы баай колхоз буолуоҕун түөрүйэлээн элбэҕи баллыгыраатым быһыылааҕа. Түмүкпэр санааларын атастаһалларыгар, этэллэригэр көрдөстүм. Сэрии кыттыылааҕа эр киһи баара сүрдээҕин куолулаата. Ол кэнниттэн аны Куолуһут Ааныска туран эттэ-тыынна, кудулутан түһэн уот абытай тыллаах, сүрдээх куолуһут киһи буолан биэрдэ. Куолуһут Аанысканы онтон ыла үчүгэйдик билбитим. Кини сүөһү иитиитигэр үлэһит илии тиийбэтин, маанылар хотон сытыттан куоталларын, ол кыһалҕаттан кыра сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор үлэлииллэрин сэмэлээбитэ.
- Бу мин кыыһым саҥа улаатан 17 сааһыгар хотоҥҥо симилиннэ, ыанньыксыт буолла. Доруобуйатыгар төһөлөөх оҕустарыаҕай? - диэн элбэҕи симнэ-кутта. Мин онтон ыла билбитим Егорова Елена Дмитриевна Куолуһут Ааныска – Егорова Анна Петровна кыыһа буоларын. Онтон кэлин комсомольскай тэрилтэ секретарынан үс сыл үлэлээммин ыччаттар, комсомолецтар үлэлэрин чугастык билэргэ дьулуспутум. Онон эдэр кыыс үлэтэ-хамнаһа мин хараҕым далыттан тахсыбатаҕа. Сыл түмүктэригэр Елена Егорова аата бастыҥ ыанньыксыттар кэккэлэригэр ахтыллан ааһарын киэн тутта истэрим. 1959 с. колхозпут дьөссө улаатан Ньурба оройуонун территориятын үс биирин сабардаабыта. Киһи киһитин билсибэт үлүгэрэ буолта. Мин колхозпар учаастак сэбиэдиссэйинэн анаммытым. Ол саҕана Елена Егорова ынахтан 1730 кг үүтү ыан, бастыҥ ыанньыксыт буолта. Ыанньыксыттар ньирэйдэрин бэйэлэрэ көрөллөрө. 15-тии ынаҕы илиинэн ыыллара, ынах ноһуомун хотонтон тааска кутан илиилэринэн соһон таһырдьа таһааран бэйэлэрэ балбаахтыыллара. Оччотооҕу ыанньыксыт эрэйдээх, сындалҕаннаах үлэтин Дьэлиэнэ оччотооҕу дьарамай санна төһөлөөхтүк илистэн толорорун бэйэтин этэ хаана үчүгэйдик биллэҕэ.
Ити кэмҥэ ньирэйи тилийэн эмнэрии ньымата күөттэнэн тахсыбыта. Оччотооҕу председээтэлбит Афанасий Николаев инициативаны хабан ылбыта. Барабылыанньанан учаастак аайыттан биирдии бастыҥ ыанньыксыты сырай ааттаан, уон ынахха 40 ньирэйи сыһыаран, туурдаан эмнэрэн ыытарга уураах таһаарбыта. Мин бастыҥ ыанньыксыппын барабылыанньаҕа улаханнык дьарыллыбытым. Онон Елена Егороваҕа 10 ынахха 40 ньирэйи туттарбытым. Туурдаан эмнэрии хайдах да табыллыбатаҕа. Ньирэйдэр уон ынаҕы соппойоннор охторо сыспыттара. Билиҥҥи курдук уотурба суоҕа. Бөлөнөх баар буолан ньирэйдэр өрүһүллүбүттэрэ. Ньирэйи тилийэн эмнэриибит колхозка көдьүүһү аҕалбатаҕа. Үүппүт былаан туолбатаҕа, эппит оҥоһуута сиппэтэҕэ. Тиһэҕэр үс ыйы хамнаһа суох хаалбыппыт. Елена Егорова син кыра эбиллии ылбыта. Ньирэйи сууккатааҕы орто эбиллиитэ 550 гр тиийбитэ. 1961 сылтан ньирэйи илиинэн аһатыыны тэрийбиппит. Ити сыл Дьэлиэнэ 80 ньирэйи туппута. Хачык атаҕын күрүөлээн туруорбах балаҕан тутан саҥа сайылык тэриммиппит. Аны санаатахха быылык оттоох, уута-хаара суох сиргэ сайылык туттарбыт эбиппит. Дьыала куһаҕан өртүн көрдөрбүтэ. Ити сайылыктан көспүппүт. Дьэлиэнэ уопутуран сыллата көрдөрүүтүн тупсаран испитэ. Биэс сыл устата 478 ньирэйи тыыннаахтыы ииппитэ. Сууккатааҕы эбиллии ньирэйгэ 685-780 гр. тиийбитэ. Кини опыта оройуон үрдүнэн киэҥник тарҕана охсубута. Бастыҥ үлэһит республикаҕа сураҕарбыта, хаһыаттарга кини опыта тарҕаммыта. 1965 сыллаахха «Саха АССР бастыҥ ньирэй көрөөччүтэ» диэн 4-үс N –дээх свидетельствоны туппута. Ньирэй кыстыкка киирэр орто ыйааһына 166-188 кг буолбута. Билигин кыстаабыт борооску даҕаны итиччэ ыйааһыннаммат буолла. Уһун сыралаах үлэтэ үрдүктүк сыаналанан 1966 сыллаахха «Ленин» орденынан наҕараадаламмыта. Быһата, Дьэлиэнэни иннин быһа хаамыллыбат буолуллубута. Ити кэмҥэ ньирэй көрүүтүгэр икки Елена үлэлиирэ. Онон арааран эбитэ дуу, орденын бэлиэтээн эбитэ дуу, Уордьаннаах Дьэлиэнэ буолан хаалбыта. Аканаҕа ити бастакы кэлбит үлэ уордьана этэ.
Дэлэгээт Дьэлиэнэ
Егорова Елена Дмитриевна 1971 с. диэри Уордьаннаах Дьэлиэнэнэн ааттаммыта. Кини Дэлэгээт Дьэлиэнэ буолбута эмиэ туспа остуоруйалаах. Ол маннык этэ. 1971 сылга VIII пятилетка түмүгүнэн Еленаны Үлэ геройугар түһэрбит сурахтара иһиллибитэ. Итинник ааты иҥэрии Союзка ньирэй көрөөччүгэ оҥоһулла илик буолан төннөн кэлбитэ. Ордеҥҥа түһэриҥ диэн буолта. Производственникка иккиһин Ленин орденын биэрии табыллыбат этэ. Онон оччотооҕу үлэ саамай үрдүк орденыгар Үлэ Кыһыл Знамята ордеҥҥа түһэрдибит диэн биллэрии кэлбитэ. Олунньу эргэтин диэки миигин райкомҥа ыҥырдылар. Райком бастакы секретара А.Л. Дохтуров приемнаата.
- Дьэ доҕор, олох табыллыбакка олоробут. Дьэлиэнэбитин геройга анньан көрбүппүт төнүннэ. Билигин партия XXIV –с съеһа буолаары турар. Онно Елена Дмитриевнаны делегат гыныахпытын миэстэтэ аҕалыҥ диэн туруорса олоробун. Сураҕын иһиттэххэ Саха Сиригэр тыа хаһаайыстыбатыгар биир эрэ миэстэ бэриллэр үһү. Онно конкурент олус элбэх дэһэллэр. Киһибит нууччалыы билэр дуо? Суох-даа! Оо, сор эбит доҕор.
Кулун тутар саҥатын диэки куораттан биир журналист кэлэ сылдьыбыта, хаартыскаҕа уһулбута. Елена Дмитриевна уобаластааҕы партийнай конференция делегата буолан эрдэ Якутскайга барбыта. Мин испэр обком приема туох сыаллааҕын сэрэйэ санаабытым. Улаханнык долгуйан конференция уурааҕын кэтэспитим.
Конференция уурааҕа тахсыбыта. Радиоттан XXIV –с съезд делегаттарынан кимннээх буолбуттарын сарсыарда истибитим. Онно биһиги Дьэлиэнэбит аатын чопчу истибитим. Хонтуора дьонноругар иһитиннэрэ охсон баран, фермаҕа тэбиммитим. Кини съездка кыттыыта, онно сылдьыыта, тугу туруорсубута, ситиспитэбиир туспа уһун кэпсээн.
Якутскайга тиийдэҕин нөҕүө күнүгэр обком бастакы секретара Г.И. Чиряев приемыгар биир чаас кэриҥэ олорбут. Боростуойдук кэпсэппиттэр. Симиттибэтэх. Боппуруостарыгар тугу билэринэн эппиэттэһэн испит. Өссө тутууга харчы көрдөспүт. Туохха, тоҕо приемнаабытын билбэтэх. Бу кэпсэтии туох сыаллааҕын XXIV –с съездка делегатынан быыбарданан эрэ баран таайбыт. Съезд буолбута. Дьэлиэнэбит муус устар ый ортотун диэки тиийэн кэлбитэ. Мап-мааны, мотооруччу уойбут. Сирэйэ мэктиэтигэр килэрийэр. Чахчы-бааччы кырасаабысса. Түөһүгэр Үлэ Кыһыл Знамята ордены эбии анньыммыт. Нэһилиэк дьоно-сэргэтэ бүтүннүү үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Кэлэн баран үлэлээбэккэ биир ый кэриҥэ оройуонун нэһилиэктэрин, Үөһээ Бүлүү оройуонун нэһилиэктэрин кэрийэ сылдьан съезд үлэтин кэпсээбитэ. Үлэтигэр тиэтэйэн Сунтаарга, Бүлүүгэ сылдьыбатаҕа.
Кэлин Еленаны Михаил Данилов диэн Чуукаар аатырбыт үлэһит киһитэ кэргэн ылан Аканаҕа көһөн кэлбитэ. Икки ааттаах үлэһит олохторун оҥостубутунан барбыттара. Үрдүгэр верандалаах ааттаах ат эккирэтэр уораҕайын туттан киирбиттэрэ. Еленабыт уордьаннааҕа уурайан аны Дэлэгээт Дьэлиэнэ буолбута. Ыам ыйын бырааһынньыгар Дьэлиэнэ көрбүт-харайбыт 300-тэн тахса киилэлээх борооскуларын сии-сии:
«Дьэлиэнэ борооскута сыата бэрт, киһи сатаан сиэбэт, сүрэхпит эриллэр» - диэн бырдаҥалаһар буолбуппут.
Дьэлиэнэ тыл этэр
Дьэлиэнэ уларыта тутуу кэнниттэн тыл этэрэ ордук элбээбитэ. Үлэ-хамнас отделенияҕа мөлтөөн барбыта. Үлэһиттэр эппиэтинэстэрэ намтаабыта. Үлэлээбэт буолуу, дьиҥнээх улугуруу саҕаламмыта. Дьэ онуоха кини уохтанан-кылыннан туран кэлбитэ. Трибунаттан түспэт араатар буолбута. Салайааччылары да, үлэһиттэри да айахха анньар уот тылламмыта. Тылын баһа, киһи үлэттэн дьоллонор, үлэлээҥ иһиҥ диэн ис хоһоонноммута. Үлэһиттэр үлэлиир усулуобуйаларын тупсарыыга туруорсуута сытыырхайбыта. Кими да харыстаабакка «хабарҕаҕа» биэрэрэ. Ол эмиэ олох эрэйиттэн, үлэлиир усулуобуйа куһаҕаныттан, сүөһүгэ мэлдьи аһылык тиийбэтиттэн тахсара. Дьэлиэнэ үлэлиир кэмигэр ураты усулуобуйа хаһан да тэриллибэтэҕэ. Нуучча күөлүгэр Ботууска сууллаары гыммыт туруорбах балаҕаныгар тирээбил күүһүнэн өр олороохтообута. Овчинникова А.Я. бэйэтинэн кэлэ сылдьан Елена олорор усулуобуйатын сөрү-сөҕөн, оройуон салалтатын мөҕөн-этэн барбыт сураҕа иһиллибитэ. Ыксааммын Моонньообут ферматыгар турар икки хостоох дьиэни туттаран быыһаммытым. Онно даҕаны 4-5 ньирэй көрөөччүлэр бары симиллэн олорбуттара. Төһө да үлэлээн муҥнананнар, төһө да үрдүк көрдөрүүлэнэннэр хамнастара үрдээбэтэҕэ. Бэл высшай категориятыгар хамнас эбиллибэт этэ. Ол охсуута билигин пенсиятыгар сытар. Делегат буолан Союзнай суолталаах пенсияҕа тахсыбыта, элбэх чэпчэтиилэр айаныгар эмиэ бааллара. Союз ыһыллан, партия сууллан ол чэпчэтиилэр симэлийдилэр.
Елена Дмитриевна Егорова 60 сааһын төһө да туоллар өйө-санаата сырдык, холкуоһун үлэтинэн-хамнаһынан ыалдьа олорор. Маннык аатырбыт кырдьаҕаспыт, муҥ саатар, республика норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин аатыгар түһэриллэрэ буоллар ини.
Автортан: «Нюрба» хаһыат, сэтинньи 25 күнэ, 1994 с.
Дьэлиэнэ дьоло уонна соро
«Дьэлиэнэ дьоло» уонна «Дьол тааһын көтөҕөн» диэн уочаркалары республика хаһыаттарыгар бэчээттэппиттээхпин, олору манна хатылыам суоҕа. Олоҕуттан кэнники үлэлэриттэн хабан суруйуом. Егорова Елена Егорова ийэтэ Егоров Петр Егорович – Бурҕаа Бүөтүр диэн киһи кыыһа, Егорова Анна Петровнаттан 1934 с. Куртахха төрөөбүтэ. Аҕата Васильев Дмитрий Акимович – Дьэргэстэй диэн этэ. Елена бастакы оҕо этэ. Онтон утуу-субуу Маарыйа, Дабыыт диэн оҕолор төрөөбүттэрэ. Аҕалара атын дьахтарга иирэн үс оҕотун быраҕан баран хаалбыта. Ийэлэрэ 27 саастаах кыыс үс оҕотунаан соҕотоҕун эргийэн хаалбыта. Дьонугар кэлэригэр тиийбитэ. Дьоно элбэх кэргэннээх дьадьаҥы ыал этилэр. 52 саастаах аҕалара ыарыһах этэ. Уоллара 26 саастаах сылдьан «II пятилетка» колхозка ҮТФ –тын сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан 1941 с. сэриигэ барбыта. Бурҕаалар Боолдьо аҕатын ууһугар киирсэллэр эбит. Елена ийэтэ олус сытыы-хотуу, кыайыгас үлэһит буолан фермаҕа старшайдаабыт. I Хаҥалас нэһилиэгэр, сэбиэккэ депутатынан талыллыбыт. Актыбыыс кыыс общественнай араас үлэлэргэ үлэлэһэн барбыт. Мунньахтарга тыл этэрэ элбээбит. Ол иһин дьоно-сэргэтэ сэргэҕэлээн куолуһут Ааныска диэн арааран ааттыыр буолтар. Сэрии ыархан сылларыттан саҕалаан үс оҕотун иитээри пенсияҕа тахсыар диэри ыанньыксытынан, арыыһытынан, ферма старшайынан ыанньык фермаларын кэрийэ сылдьан үлэлээбит, оҕолорун үлэҕэ уһуйбут үлэ-тыыл аатырбыт ветерана этэ. Мудаҥҥа начальнай оскуола эрэ баара. Ааныска оскуолаттан ыраах буолан икки кыыһын кыайан үөрэттэрбэтэҕэ. Елена инньэ гынан икки эрэ кылаас үөрэхтэммитэ. Маайа 4 кылааһынан бүппүтэ. Ааныска кыһаллан туран уолун үөрэттэрбитэ. Үрдүк үөрэхтээх учуутал буолбута. Акананан, Чаппанданан, Сунтаарынан учууталынан, оскуола директорынан үлэлээбитэ. Кэлин Сунтар райкомыгар тэрийэр отдел, пропаганда уонна агитация отделын сэбиэдиссэйдэринэн үлэлээбитэ. Ол үлэлии сылдьан ыархан ыарыыттан эдэр сааһыгар өлбүтэ. Хас да оҕоломмута. Маарыйа ийэтин батыһа сылдьан эмиэ фермаҕа үлэлээбитэ. Уһун кэмҥэ арыыһытынан (үүт эрийээччинэн) үлэлээбитэ. Оччотооҕу үүт эрийиитэ ыархан үлэ этэ. Үүтү илиинэн эрийэрэ, сүөгэйин илиитинэн иидэн арыылыыра, арыытын буһаран (уулларан) баран тоҥороро уонна кладовщикка оҕуһунан тиэйэн бэйэтэ туттарара. Григорьев Афанасий Иннокентьевич диэн тулаайах уолга кэргэн тахсыбыта. Елена ыанньыксыттыыра, онтон кэлин ньирэй көрөр буолта. Онон ферма үлэтин аҥаарын Егорова Анна Петровналаах көрөр-харайар буолтара. Онон сороҕор ол ферма «Куолуһуттар фермалара» дэнэр этилэр. Бүтүн ферма аҥаара биир ыал моонньугар сүгүллүүтэ аны санаатахха кытаанах үлэ эбит. Ол үрдүнэн кинилэртэн быһынныбыт, ойуннубут диэн тылы хаһан да истиллибэт этэ. Маайа элбэх оҕолонон баран уурайбыта. Аканаҕа көһөн киирэн яслаҕа үлэлээбитэ. Аҕалара Аппанаас сылгыһыт буолта. Маайа уон оҕолонон герой ийэ буолта. Аппанаас сылгыһыттыы сылдьан эдэригэр ууга түһэн өлбүтэ. Маайаҕа эмиэ кытаанах олох саҕаламмыта. Аҥаардас ясла үлэһитин хамнаһынан 10 оҕону иитии кытаанах этэ. Советскай былаас көмөлөһөн киһи-хара буолтара.
Елена бастаан олоҕор табыллыбатаҕа. Иккитэ кэргэннэнэн көрбүтэ, биирдии оҕоломмута. Үлэлэрэ элбэҕэ бэрт, хотонтон быгыллыбат диэннэр биирдии сыл олорон көрө-көрө оҕолорун быраҕан куоппуттара. Ол иһин ийэтэ кыыһыттан арахпакка сылдьан өлбүтэ. Эмээхсин аны уолун оҕолоруттан аҕалара өлтүн кэннэ икки уолу ылан ииттибитэ. Маннык ыарахан балаһыанньалаах сылдьаннар киһи үлэттэн өлбөт диэн өйдөбүлү үрдүктүк тутан сылдьар буолаллар. Ийэтэ Ааныска көмө-тирэх буолан кыыһын республика биллэр үлэһитэ оҥорон таһаарбыта. Елена кэлин үлэтин ньыматын уларыппыта. Туппут ньирэйин сайыннары, кыһыннары уотан туттарар буолбута. Ньирэйи биригээдэнэн көрөр ньымаҕа киирбитэ. 1971 сылтан пенсияҕа тахсыар диэри ( пенсияҕа сааһын аһаран баран хойут тахсыбыта) үлэлээбитэ. Хас сыллата ахсын түөрт буоланнар 200-240 ньирэйи тутаннар кыһыннары-сайыннары көрөр этилэр. Туппут бороосколорун кыстык устата 110-125 кг диэри уотар, улаатыннарар буолтара. Кыстыкка икки тас үлэһит бэриллэрэ. Онон алта буолаллара. Элбэх кыыһы бэйэтин идэтигэр уһуйбута. Олортон сорохторо үөрэнэннэр ветеринар, ззотехник буолтара. Биир кыыс Саха АССР Верховнай Советын депутатыгар тиийэ үүммүтэ. Елена улахан чиэскэ, бочуокка, аакка-суолга тиксибитэ.
1965 сылтан Саха АССР бастыҥ ньирэй көрөөччүтэ. 1971 сылтан I кылаастаах сүөһү иитиитин маастара, «Марха» совхоз бочуоттаах үлэһитэ, Акана нэһилиэгин бочуоттаах гражданина, Ньурба улууһун бочуоттаах гражданина, ССКП райкомун, ССКП обкомун членнэрэ. 1961 сылтан Коммунистическай үлэ ударнига,7 төгүл нэһилиэк советын депутата, 4 төгүл районнай партийнай конференция делегата, XXVIII –ыс, XXIX –ус областной конференция делегата, ССКП XXIV-с съеһын делегата, тыа хаһаайыстыбатын профсоюһун XVI- ыс областной конференция делегата, республикатааҕы ревслава кулуубун чилиэнэ. Бастыҥ производственник, общественнай партийнай үлэһит.
Наҕараадалара:
Ленин ордена, Үлэ Кыһыл Знамя ордена, В.И. Ленин 100 сааһын туолар юбилейыгар үлэҕэ килбиэнин иһин медала, РСФСР Верховнай Советын Президиумын грамотата, Бүтүн Союзтааҕы норуот хаһаайыстабытын бронзовай медала, РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна знага, 1977 с. соцкуоталаһыы кыайыылааҕа знага.
Хайҕаллара 37 араас үрдүкү тэрилтэлэр, нэһилиэк, оройуон, комсомол, райком, обкомол, обком, совмин, профсоюз о.д.а. үгүс тэрилтэлэр грамоталара.
Елена Дмитриевнаны тоҕо итинник үгүс тэрилтэлэр кинини хайгаабыттарай? Кини үлэ маяга, кини саха «Паша Ангелината» этэ. Кини үлэҕэ дьулуура, чиэһинэйэ, үрдүктэн үрдүк кирбиигэ тахсан иһиитэ производственнай тэрилтэлэргэ холобур буолбута. Акана нэһилиэгин республикаҕа биллиигэ маҥнайгынан таһаарбыт кини буолар. Ити кини бастакы улахан дьоло буолар.
Елена Дмитриевна иккис дьоло 1972 сылтан саҕаламмыта. Хачаайы көрүҥнээх буолан баран иҥиир-ситии буолбут үрдүк уҥуохтаах, олус көнө, мааны майгыннаах Михаил Даниловтыын ыал буолан олохторун оҥостуулара этэ. Мэхээлэ Чуукаартан төрүттээҕэ. Олус хоһуун үлэһитэ таһыттан көстө сылдьара. Чуукаарга да аатырбыт үлэһит этэ. Икки хоһуун киһи бэйэлэригэр сөп түбэсиһэннэр олус тапсан 33 сылларын ыал буолан олороллор. Мэхээлэ дэгиттэр идэлээх үлэһитэ биллэн барбыта. Мэхээлэ Чуукаарга 15 сыл кэриҥэ булчутунан сылдьыбыт. Аканаҕа кэлэн баран 1976 сылтан 1996 с. диэри тохтоло суох кылааннаах түүлээҕи эккирэппит улуу булчут. Кылааннаах түүлээҕи 35 сыл эккирэппитин тухары мэлдьи үрдүк ситиһиилэммит. XI-с пятилетка сорудаҕын 1984 с алтынньы ыйга түөрт сылы кыайбат кэмҥэ 196% толорон 1985 сыл пятилетка түмүгүнэн «Үлэ албан аатын III степеннээх» орденынан наҕараадаламмыта. Мэхээлэ булчут эрэ буолбатах. Ааттах отчут. Дойдутунуун холбоон 1959 сылтан 1995 сылга диэри отчуттар звеноларын хас сыллата салайан үлэлэппитэ. Сахса, Таҥарама, Сэймэлэк, Мудан, Сордоҥноох звеноларын салайан үлэлэппитэ. Салалтата тэрээһиннээҕин иһин араас звеноларга кэритэ сылдьан звенолары бөҕөргөттөрө ыыталлара. Оттооһун куоталаһыытыгар үгүстүк бириистээх миэстэлэргэ тиксэрэ. Кини салайбыт звенолара 4 төгүл бастааннар сылгыннан бириэмийэлэммитэрэ. Мэхээлэ үчүгэй мас ууһа. Онон күһүҥҥү кыстык өрөмүөнүн звенотун эмиэ киниэхэ салалтараллара. Сорох кэмнэргэ тутууга эмиэ үлэлэспитэ. Сүөһү иитиитигэр дьоҕурдааҕын эмиэ көрдөрбүтэ. Кэргэнинээн 4 сыл ньирэй көрөннөр үрдүк ситиһиилэммиттэрэ. 1966 с. ССКП членигэр киирбитэ. Икки төгүл ВДНХ-ҕа кыттан бронза медалынан наҕараадаламмыта. Коммунистическай үлэ ударнига, соцкуоталаһыы кыайыылааҕа, XI –с пятилетка ударнига знактарынан, 12 төгүл үрдүкү тэрилтэлэр грамоталарынан наҕараадаламмыта. Билигин биир оҕолорун кытта кинилэр оҕолорун көрөн бииргэ олороллор. Элбэх сиэннээхтэр.
Дьэлиэнэлээх билигин Акана биир дьоһун мааны ыаллара буолан ньыр-бааччы олороллоро, ити кинилэр улахан дьоллоро буолар. Иккиэн идейнай комунистар. Партийнай билиэттэрин бырахпатахтара. Онтон иккиэн Россия компартиятыгар тутуспутунан чилиэн буолтара.
Кинилэр сордоро биир. Кинилэр сүрэхтэрин кыланыыта биир. Көрөн олордохторуна Советскай былаас сууллубута. Көрөн турдахтарына Коммунистическай партия эстибитэ. Көрөн олордохторуна үйэлээх саастарыгар үрүҥ-хара көлөһүннэрин ууран туран туругурдубут совхозтара ыһыллыбыта. Көрөн олордохторуна совхозтарын баайын үрэй-сарай ыспыттара, уорбуттара, сиэбиттэрэ. Эһиги көлөһүҥҥүт манна баар этэ диэн биир борооскону быраҕан биэрбэтэхтэрэ. Төттөрүтүн: «Акаарылар буолаҥҥыт олус үлэлээтэххит» - диэн үөҕүү оҥостоллор. «Үтүөҕүтүн барытын ити чаалбаанынан албыннаабыттар, ойуулаах кумааҕынан мэҥиэлээбиттэрэ, эһиги Советскай былаас кулуттара этигит» - диэн үөҕэн хооһургаталлар. Ньирэй көрбүт, ынах ыабыт хотоннорун үллэстэннэр уокка оттуммуттара, тиһэҕэр ордубутун уоттааннар күл-көмөр оҥорбуттара. Ньирэй көрбүт сайылыктарын үлтү-хампы сыспыттара, мэччирэҥнэрин үллэстэн ходуһа оҥостубуттара. Харысыһан-харасыһан олорбут сайылык дьиэлэрин көтүттэрбэтэхтэрэ. Кыанар эрдэхтэринэ онно көһөн, сайылаан кэлэр, көхсүлэрин кэҥэттэр этилэр. Билигин онно да барбаттыы доруобуйалара айгыраата. Онно эбии ииппит уоллара саҥа ыал буолан сылы да кыайбат кэмҥэ олорбут уолларын быһаҕынан кэйгэллээн өлөрдүлэр. Онтон улахан охсууну ыланнар суорҕан, тэллэх дьоно буолан эрэллэр. Урут аатыран суолуран республикаҕа тиийэ биллэн ньиргийэн олорбут Аканаларын нэһилиэгэ сэрии ааҥнаан ааспытын курдук көрүҥнэннэ. Биир тыһыынча нэһилиэнньэлээх нэһилиэк аҥаара көстө, түннүгэ оҥоспут иччитэх дьиэнэн көрөн кэбистэ. 2500 сүөһүлээх нэһилиэк 1000-ны кыайбат сүөһүлээх, 900 сылгылаах нэһилиэк 200-чэ сылгылаах хаалла. Уулуссаҕа массына, мотоцикл буору бурҕаппат буолла. Оҕо саҥата чугдаарара аҕыйаата. Ону көрө-көрө, саныы-саныы сүрэх-баттык ыарыытыгар ыллардылар. Ити кинилэр сордоро.
Ол сортон арай өллөхтөрүнэ куотар чинчилэннилэр. Советскай былаас эргийбэттии барда. Түөкүттэр, бандьыыттар, коррупционердар, сүүлүктэр былаастара күннээн-күөнэхтээн олорор кэмнэрэ үөскээтэ.
Николаев Василий Николаевич – Куххата, 2004 с. Акана с.
Компьютерга киллэрдэ, аҕатын рукопиһын баарынан, уларыппакка уола Николаев Макар Васильевич. Дьокуускай к. 2023 с. муус устар 1 күнэ.
Егорова Елена Дмитриевна - Уордьаннаах Дэлиэнэ